 خوێندنەوەیەكی دوور لە رۆمانسیەت بۆ زەردەشتیەت
وەڕگێرانی: ماکوان کەریم
لە سەرەتایی مانگی نۆی ساڵی ٢٠١٦دا وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی وە دیوانی پارێزگای سلێمانی بڕیارێكی دەركرد بە بەخشینی مۆڵەتی كردنەوەی ئاتەشگایەكی(مەعبد) زەردەشتی لە شاری سلێمانی. پێویستە ئەم ڕوداوە هەڵوێستەی لەسەر بكەین و بەجدی لێیوورد ببینەوە. كە ئەمە لەڕاستیدا لەناو كۆمەڵگای كوردیدا دەرچەی هیچ ئەنجامێك و ریز بەندیەك نیە. ماوەی ساڵێك زیاترە لە هەوڵ و ئامادەكاریداین لەگەڵ زۆریك لە مامۆستا و دانشمەندانی زانكۆی سەلاحەدین و دهۆك و هەندێك لە دانشمەندانی رۆژئاوا و لێكۆڵەرەواكانی كورد بۆ باس و خواستە ئەكادیمی و زانستیەكان لەسەر زەردەشتی، كە چەند پەیوەندی بە كورد و كوردستانەوە هەیە. بەم نزیكانە بە پشتیوانی خوای پەروەردگار چاپ دەكرێت و دەكەوێتە بەرده‌ستی خوێنەران. دەمەوێت ئەوە بڵێین و پێشتریش ووتمانە، ئێمە دان دەنێین بە ئازادی بیروباوەڕ كە مافی پیرۆزی هه‌موو خه‌ڵكێكه و هەموو یاسا مەدەنیەكان دانیان بەوەداناوە و بەتایبەت تریش لە بەڵگە و میساقی نەتەوە یەكگرتوەكان و ئاگاداریە جیهانیەكاندا ئاماژەی پێكراوە. مافێكی ئاسایی مرۆڤە كە خوای پەروەدگار لە هەموو شەریعەتە ئاسمانیەكاندا بەخشیویەتیە مرۆڤ و لەسەروی هەمویانەوە ئاینی پیرۆزی ئیسلام. خوای پەروەردگار لە چەند جێگادا ئاماژەی پێكردوە (وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء) ﴿٢٩﴾ الكهف واته: پێیان بڵێ: حه‌ق هه‌ر ئه‌وه‌یه كه له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگارته‌وه بۆتان ڕه‌وانه كراوه، (هه‌مووشتان سه‌ربه‌ستن) ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێ با باوه‌ڕ بێنێ، ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێ با كافرو بێ باوه‌ڕ بێ.
هەروەها دەفەرموێت: لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ﴿٢٥٦﴾ البقرە واته: زۆر ناكرێت لە خەڵكی بۆ وەرگرتنی ئاینی ئیسلام قه‌ده‌ری خوای په‌روه‌ردگاره بۆمان كه ماوه‌یه‌كی دورودرێژ له‌كۆمه‌ڵگه‌ی خۆرئاوا ژیان به‌رینه سه‌ر و له‌مالیزیا هه‌ستمان به خۆشی و تام و چێژی پێكه‌وه ژیانی ئاین و بۆچونه جیاوازه فیكریه‌كان كرد و هه‌ر ئه‌و ئازادی و پێكه‌وه ژیانه‌ش بووه هۆكار و فاكته‌ر كه پێشكه‌وتن به‌خۆیانه‌وه ببینن، پاشان كە ئەو ئەزموونەمان بینی و ڕەنگدانەوەی ناو ئەو كۆمەڵگایانە بوو هەستمان بە خۆشی و تاموچێژی جیاوازی و پێكەوە ژیانی ئاین و بۆچونە جیاوازە فیكریەكان كرد، هەرهۆكاری ئەو ئازادی یە كە گەلانیتری دونیا ئەو ڕابون و پێشكەوتنە بەخۆیانەوە دەبینن. لەگەڵ ئەوەشدا كە ئاینی ئیسلام ؛ ئاینێكی تەواو و بێ كەموكورتیەو پێغەمبەرەكەشی (صلی اللە علیەوسلم) كۆتا پێغەمبەره، خوای پەروەردگار دەفەرموێت: (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ)﴿٤٨﴾المائدة، واته: ئه‌گه‌ر خوا بیویستایه هه‌ر هه‌مووتانی ده‌كرده ئوممه‌ت و گه‌لێكی یه‌ك پارچه، به‌ڵام ویستی وایه كه تاقیتان بكاته‌وه و (سه‌ربه‌ستتان بكات تا به‌هۆی عه‌قڵ و ژیریتانه‌وه ڕێبازی ڕاست بدۆزنه‌وه) وه له به‌خششه‌كانی سوود وه‌رگرن.
لەڕاستیدا جیاوازی ئاینی و بیروباوەڕ؛ جیاوازە لەگەڵ بە جەهل كردنی و نەزانكردنی خەڵكی لەسەر دین و ژینیان و كۆمەڵێك لەسەر ئەو كایە ترسناكە كار بكەن، بەڕاستی گواستنەو و هێنانی ئاینە خوازراوەكان لە دەرەوەی كوردستان بۆ مەبەستی سیاسی، ئەمە كارێكە بۆشكاندن و ترزاندنی كۆمەڵگا و لەهەمانكاتدا هەڕەشەیەكی ترسناكە لەسەر ئاسایشی نەتەوەی كوردی و راستكردنەوەی هەڵوەشاندن و ناڕێكخستنی كۆمەڵگای كوردی، بەتایبەتی لە هەردوو جەمسەری دەرەكی بۆ نەیارەكانی و ناوخۆ بۆ لەبەر یەك هەڵوەشاندنی تاك و خێزان و..هتد. ئەوانەی كە ئەم بیرۆكەی زەردەشتیەیان لەناو كۆمەڵگای كوردیدا خستە بەر باس و لێكۆڵینەوە، كۆمەڵێك عەلمانی كوردی بوون لەدوای جەنگی یه‌كه‌می جیهانه‌وه. ئەوسەردەمە هۆكارەكەی هەستكردن بوو بەنەبونی ناسنامەی كوردی، گەڕان بوو بەدوای ئەلتەرناتیڤێك بۆ ئیسلام، هەمان باروگوزەرانی نەتەوەپەرسەتەكانی عەرەبیان هەبوو، كەناسرابوون بە (ناسیۆنالیزمی عەرەبی) ئەوانیش دەگەڕان بەدوای ئاكار و ڕه‌وشتە جاهیلەیەكانی وەك زیندوكرندەوەی ئاكاره فیرعەونیەكان، هەروەها توركەكان كە دەرچەی كەمالیستی بوون ناسرابوون بە تورانیەكان دەگەڕان بەدوای ئاینی شامانیەكان بەو پاو و پێوەندەی کە گوایە ئەمە ئاینی ڕاستی ودێرینی توركومانەكانە، پاشان نەتەوە پەرستەكانی فارسیش لە كتێبی شانامەی فەردەوسیەوە سەرلەنوێ بانگەشەیان بۆ گەڕانەوەی ئاینی زەردەشتی كردوە، سیستەمی پەهلەوی شاهەنشاهی دروستكرایەوە لەسەردەمانی محمد رەزا شاه.. (١٩٢١-١٩٧٩) .
ئاینی زەردەشتی كە پرۆژەی دامەزارندنی ئەو سیستەمە بو لە ناو نەتەوه‌ی فارسەكاندا . لەم بارەیەوە پسپۆر و شارەزا دكتۆر فرهاد شاكەلی دەڵێت: لەڕاستیدا زەردەشتیەت هەست كردنە بە نۆستالۆژیا[1] (پەچەكردارێكە دوور لە ئەقڵانیەت و سۆزداری) هەوڵێكە كە ناتوانێت دەرگایەك بدۆزێتەوە بۆ دەرچوون لەو كێشەو تەنگەژانەی تێیدایە لەمەڕ ناسنامەی نەتەوەیی.[2]
ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەرچەكردارە بەهێزە دژی ئاراستەی ئاینی ئیسلام ، لە ڕێگای ئەو نوخبە عەلمانیە كوردیەی كە ئەزموونێكی رەق و تاڵ و تفتیان هەبوو لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عەرەبی عێراقی، ئەو سیستەمە فاشییە كە دەسەڵاتی عێراقی دەبرد بەڕێگاوە لە نێوانی بەرداشتی گاڵەتە پێكرنی عەرەب و ئیسلامیش بوو. لەڕاستیدا ئەو خەڵكە نوخبەیەی كە حوكمی عێراقیان دەكرد لەهەمان جام و پیاڵەی عەلمانیدا بوون، كە ئێستا كورده عەلمانیەكان دوبارەی دەكەنەوە و بانگەشەی زەردەشتی بەشێوەیەكی گەورە و زیادە ڕۆیی لە لایەن نەتەوەیی و ناسیۆنالیزمەكانی كوردی لە كۆمەڵەی كاژێكی جاران بانگەشەی بۆ دەكرا لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردودا ، كەناسرابوون بە (كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردی). هەروەها ماركسیەكانی كورد و چەپەكان بەگشتی لەسەربنەماكای فەلسەفەی ماددی كە پێیان وابوو ئاین هۆكار و فاكتەری چینی دەسەڵادارە بۆ چەوساندنەوەی گەل، بەڵام لەگەڵ ئەو بیروباوەڕەیاندا سۆزدار بون لەگەڵ ئاینی زەردەشتیدا كە دوربون لە هەموو ئاكارێكی ئەقڵانی و، تەنانەت رەوشتی سیاسیش! ئەگەر وردتر بڕوانین دەبینین كە ئەمەش پێچەوانە دەبێتەوە لە ئەدەبیاتی حیزبی كرێكارانی كوردستان (پ ك ك)، ئەگەر بەوردی تەماشا بكەین دەبینی لەناو - پ ك ك - دا ناو و ئەدەبیاتی زەردەشتی و رەمزو لۆگۆكانیان بەئاشكرا دەبینرێت،بەڵام لەسەردەمی موستەفا بارزانی و شۆڕشەكەی و، تەنانەت ئەوانەی كە كاریگەری رۆژئاواشیان لەسەربو جورئەتی ئەوەیان نەدەكرد كە ئەم باسە بكەنەوە، هەروەها لەسەردەمی كۆماری كوردستاندا لە مەهاباد ئەم باسی زەردەشتیە بوروژێنن، لەبەر ئەوەی نە بارازانی و نە قازی محمد هەرگیز ڕێگەیان نەئەدا كە تانەو تەشه‌ر لە ئاینێكی ١٤٣٩ساڵەی كوردی بدرێت كه ، لەپێناو ئاینێكی پوكاوەی ڕابووردو كە بیر و باوەڕێكی خورافیەو لە بنەڕەتدا فارس خاوەنیەتی وهیچ پەیوەندی بەسەر گەلی كوردەوە نیە.
ڕاگەیاندنەكانی سەر بە - پ د ك - كە لەڕاستیدا لە ژێر كاریگەری ماركسیە كوردەكاندایە هاوشێوەی دەزگای ئاراس، كە بە دەیان كتێبیان لەسەر زەردەشتی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردودا، هەروەها مەلابەختیار (كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان)، هەمو هاوكاریەكی ماددی و مەعنەوی و لۆجستی زەردەشتیەكان دەكات لە شاری سلێمانی. لەڕاستیدا ئەو ڕەوشەی زەردەشتیه‌كان دەیانەوێت دروستی بكەن ئەوەیە؛ كە زەردەشتیەت وەك بیروباوەڕێكی ره‌سه‌نی كوردی بڵاوبكەنەوە، تاكو- پرۆژەی نەتەوەی سەربەخۆ دروست بكەن. ئه‌مه هەوڵێكی نەزۆكە بەدوای تراویلكە دا کەوتوون لە بیابان بۆ ئەوەی تینوێتیان بشكێنێت. وەك پەندێكی پێشینان دەڵێت: (دەنگی دەهۆڵ لەدوره‌وه خۆشە) لێرەولەوێ لە بانگەشەی زەردەشتیەكاندا دەردەکەوێت؛ جا – بە زانین بێت یاخود بەنه‌زانین وێنای زەردەشتی دەكەن بە رۆمانتیكیا كە دوورە لە واقیع و راستیەوە، دەیانەوێت بەزۆر و دوور لە تێگەیشتن بڵێن: زەردەشتیەت واته: بیركردنەوەیەكی نوێ و ووتەی نوێ و كرداری نوێ. ئەگەر هەموو ئامانجەكە لە بونیادنانی كۆمەڵگای كوردیدا بێت، ئەوە دروشمەكانی كۆنفۆشیۆسی و مە سیحیەكان گەورە و بەرزترە لە روی گوفتارو ڕەفتار و ڕەوشتی بەرزدا. ئەوەی كە خۆمان هەمانە لە ئاكار و ڕەوشتی ئیسلامی ئایا ئەوەندە بەس نیە بۆ مان؟! مەگەر ئایەتە قورئانیەكان ئاراستەمان ناكەن بۆ كردارو گوفتارو رەفتاری باش؟ مەگەر خوای پەروەردگار لە قورئانە پیرۆزەكەیدا نافەرموێت بەرامبەر بە پێغەمبەرەكەمان (صلی اللە علیەوسلم) : (وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ)، واته: بەڕاستی تۆ ئەی محمد لەسەر بەرزترین ڕەوشتی! مەگەر خودی پێغەمبەری نازادار (صلی اللەعلیەوسلم) نافەرموێت: (انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق)، واته: بەڕاستی هاتوم بۆ ئەوەی ئەخلاقە جوانەكان تەواو بكەم . هەروەها بەڕێزو دانشمەند دكتۆر شاكەلی دەڵێت : زۆربەی ئەوكەسانەی كە بانگەشە بۆ زەردەشتیەت دەكەن نوخبەیەكن كە هیچ تێنەگەیشتوون لە فەلسەفەی ژیارو شارستانیەتی و تیۆری مەعریفی دروستكراوەكان لە لای زەردەشتیەت، لەڕاستیشدا ئەگەر تێگەیشتنیشیان هەبیت تێگەیشتنێكی زۆر نازانستیانەیە، ئایا دەگونجێت بونیادنانی دەوڵەتی پێشكەتوی سەردەمیانە لەسەر بنەما و ئاكاری زەردەشتیەت بێت؟ بۆ وەڵام دانەوەی ئەو پرسیارە دەگەڕێینەوە بۆلای لێكۆڵەرەوە و شارەزایانی تایبەت بەم بوارە :
پرسیاری یەكەم : ئایا زەردەشتیەكان كوردستانین؟ ئایا ئینتیمایان بۆ كورد و كوردستان هەیە؟
لەڕاستیدا ئاسان نیە دەست نیشان كردنی تەواوەتی هەر باسێك و پرسێكی زەردەشتی، چونكە لە پاش ماوە دێرینەكاندا هیچ شتیك لەسەر ژیانی زەردەشتی تۆمار نەكراوە تا بگاتە دەستی خەڵكی، ئەوەشی بەدەستی خەڵكی گەیشتووە تەنها لەدڵەوە گوازراوه‌تەوە، (واته: نزخە زانستیەکەی جێگای گومانە)، وەك دەڵێن: ٤٠٠ساڵ دوای زەردەشت ژیانی نوسراوەتەوە، هیچ كەس نازانێت مێژووی ژیان و لەدایك بوونی و جێگا و شوێنی نیشتەجێبونی بەتەواوەتی. هەندێك پێیان وایە و ئاماژە بەوە دەكەن كە زەردەشت ٧ سەدە پێش زایین لەدایكبووە ئەوەش رای جیاوازی لەسەر دروست بووە لە سەر شوێنی لەدایك بونی، بە بۆچونی رای پەسەند دەڵێن: لە ئورمیە لەدایك بووە، ئەمەش سەرچاوە ئیسلامیەكان پشتگیری دەكەن و پاڵپشتی ئەم رایەن، چونكە (مادەکان) میدیا بەتایبەت ئازربایجان جێگای لەدایك بوونی زەردەشتە. ئەمەش لە كتێبی (الملل والنحل الشهيرللمؤلف الشهرستاني(١٠٨٦-١١٥٣)) ئاماژەی پێكراوە. [3]
لەسەردەمی دەسەڵات و فەرمانڕەوای مادیەكاندا زەردەشتیەت رەتكراوەتەوە و وەرنەگیراوە ، ناچار ئەویش رویكردۆتە ووڵاتی فارس، پادشای فارس بەناوی (گوشتاسب) ڕێزی لێگرتوە و باوەشی بۆ بانگەشەكه‌ی كردۆتەوە ئاینەكەی كە زەردەشتیەتە پیادەی كردوە، پاشان ئاینی زەردەشتی بە زۆر سەپاندوە بەسەر گەلانی ئێراندا لەنێوانیشیاندا كورد.
لەهیچ سەرچاوەیەكدا نەهاتووە كە دەوڵەتی میدیای كوردی پیادەكەری ئاینی زەردەشتی بووبێت، بیروباوەڕیشیان بە زەردەشتیەت نەبووە، كاریگەری ئاینە درێژكراوەكانی وڵاتی میزۆپۆتامیایان(ڕافیدەین) لەسەر ژیانی كۆمەڵگاكە هەبووە. هیچ باسێك لەبارەی پەرتوكی ئاڤێستاوە نەكراوە لەو قۆناغە مێژوییەدا، دەشێت ئەو سەردەمە كوردەكان كاریگەری ئاینی دێرینی میترایی ئێرانیان بەسەره‌وە بوبێت، بەڵام لە سەدەكانی دواتردا فەرمانڕەوای میدیاییەكان گۆڕا بۆ كەمینەیەك لەلایەن پیاوانی ئاینی لەناو ئیمپراتۆریەتی میدیایەكاندا كەناوی ماجی (magi) یاخود مەجوسیان هەڵگرتبو، دواتر بوبە زەردەشتی. [4]
لەدوای ڕوخانی دەوڵەتی میدیا دەوڵەتی هەخامەنشینەكان هاتنە سەر دەسەڵات، ئیمپراتۆریەتی هەخامەنشینەكان بە فەرمانڕوای (دارویشی یەكەم) دەستیكرد بە سەربڕین و كۆمه‌ڵكوژی له دژی گەلی كورد، بەهۆكاری ئەوەی ئەم گەلە سەربە ئاینی میتراییەكانن لەرۆژئاوای ئێران (رۆژهەڵاتی كوردستان) بەهۆكاری ئەوەی زەردەشتیان نەویستوە و بەئاینی خۆیانیان نەزانیوە، پاشان لەسەردەمی كامبیزدا (٥٣٩-٥٢٢،پ.ز) كوڕی كورشی گەورە هەڵسان بە شۆڕشێك كە ناسراوە بەشۆڕشی موغەكان كە پاشماوەی دەوڵه‌تی مادەكان بون. ئەو شۆڕشە بانگەشەی بۆ چاكسازی ئاینی و ئابوری دەكرد لە بەرژەوەندی چین وتوێژە گشتیەكان، ئەو شۆڕشە كاهینێكی (پیر – موغ)ی زەردەشتی بەناوی (كیومیت) سەركردایەتی دەكرد. ئەم شۆڕشە لە وڵاتی كوردان بووە هۆكاری كۆمەڵكوژیەكی گەورە دژ بە كوردەكان، بەڵام هەخامەنشینەكان بەسەركردایەتی دارویشی فارسی توانی ئەو شۆڕشە دابمركێنێتەوە، فارسەكان شانازی بەو ڕۆژەوە دەكەن كە ئەو كۆمەڵكوژی وجینۆسایدەیان دەرحه‌ق بەكوردەكان كرد و شۆڕشەكەیان خامۆشكردن ناویان ناوە بەرۆكی ماكوفونی[5].
پێدەچێت ئەو بەشەی كە ئاینی زردەشتیان وەرگرتوە لە خاكی كوردستاندا، بەتایبەت لە رۆژهەڵات و باشوری كوردستان، بەشی زۆری باكور و ڕۆژئاوای كوردستان هەر بەسەربەخۆی مانەوە و نەبونە هەڵگری ئاینی زەردەشتی، نەچوونە ژێر سایەو دەسەڵاتی هەخامەنیشینەكان، لەبەر ئەوە نابینی زەردەشتیەت وەك ئاین و بە فەرمی كاری پێبكرێت لەو ناوچانەی كە ئاماژەمان پێكرد، ئەو پاشماوە دێرینانەی كە پێشتر بە ئاسەواری زەردەشتی دەناسران لەم دواییانەدا دەركەوت هەمووی پاشماوەی دێرینی میتراییەكانە، نمونەی ئاسەواری شاری ئاكرێ و دهۆك و ئامێدی و ناوچەی خراپەی لای گەرمیان و ته‌كیە و رۆژهەڵاتی چەمچەماڵ.[6]
ئەوبانگەشانەی كە گوایە زەردەشتی ئاین و بیروباوەڕی گەلی كوردە لەبنەڕەتدا! هیچ بنەمایەكی نیە كە پشت ڕاستی بكاتەوە بە مێژوی ڕاستی و دروست هیچ بەڵگەیەكی بڕوا پێكراو لەبەردەستدا نیە لە نوسینی كۆن و پاشماوەی دێرین. لە ڕاستیدا ئاینه كوردیەكان بریتی بوون له‌ئاینی میترایی دێرین و یەزیدی و یەهودی و مەسیحیەكان. هەموو ئەم ئاین و بیڕوباوەڕانە دژایەتی و سەركۆنە كراون لەلایەن دەوڵەتی فارس، زەردەشتیەكان لەسەرو هەمویانەوە بە هێزو دەسەڵاتی دەوڵەتی ساسانی، كەدوای دەوڵەتی هەخامەنشینەكان هاتوون. هەموو ئەم دەوڵەتانە زەردەشتی و نەتەوەیان لە ناو فارسدا كۆكردبوەوە، سەرەتای بیری نەتەوەی فارسی و زەردەشتی دەگەڕێتەوە بۆ یەكەم كتێبی فیردەوسی بەناوی شاهنامە كە پێشتر ئاماژەمان پێكردوە لە باسەكەدا.
یەكێك لەوانەی كە بانگەشەی زەردەشتیەت دەكەن لەشاری سلێمانی دەڵێت: ڕۆژئاوا سودی لە ئاكار و ڕەوشتی مرۆیی زەردەشتیەت وەرگرتوە ! بونیادی شارستانیەتی خۆیان لەسەر بینا كردوە! داوا لە گەلی كورد دەكات كە چاو لەوان بكەن.[7]
ئەگەرسه‌یری وتەی ئەم ڕۆشنبیرە بكەین دەبینین سەراپای هەڵەیە و تێگەشتنێكی زۆر بێ بنەماییانه‌یه لە شارستانیەتی ڕۆژئاوا و ڕابونی ئەوروپا، چونكە ڕۆژئاوا هیچ شتێكیان لە ژیار و پێشكەوتن لە فارس و زەردەشتی وەرنەگرتوە، بەڵكو - هەموو تیرۆرە زانستی و مەعریفیەكان كە ئاشكرا بوون لەلایەن شارستانیەتی ئیسلامه‌وە وەریانگرتووە، بەتایبەتی شارستانیەتی ئەندەلوس.[8]
پرسیاری دووه‌م : تیۆری دروستبوونی گەردوون و دروستكراوەكانی تر لای زەردەشتیەت نابینرێت لەناو گاتاكانی زەردەشتیدا هیچ ئاماژەیەك بۆ چۆنیەتی دروستبونی گەردون نەكراوە، بەڵام لەسەردەمی ساسانیەكاندا پەرتوكێك نوسراوە بەناوی “بوندهشين” لەوێدا ئاماژە بۆ دروستبونی گەردون كراوە. بە پێی ئاینی زەردەشتی ئەوەی لەم پەرتوكەدا باس كراوە لە سەر دروستبونی گەردوون هیچ بنەمایەكی نیە و هەمو خورافات و قسەی پروپوچە و هەر هەمووی لە ئاینی هیندیە كۆنەكانەوە وەرگیراوە، پێیان وایە كە یەزدانی ئەوان نورێكی تەواوەتی و موتڵەقە لە خودی خۆی گەردونی دروستكردوە كەماوەی ٣٠٠٠ساڵ لەخودی خوایەتیدا ئەم گەردونە ماوەتەوە. ئاهورامه‌زدا خوای زەردەشتیەكانە و هیچ جۆرە خراپەیەكی دروست نەكردوە، بەڵكو – خراپە هەربونی هەبوە لە خودی ئەز‌لەوە!
پاشان زنجیرەی دووەمی دورستبونی گەردون باس دەكات دوای ٣٠٠٠ ساڵیتر دروستبووە، ئەهریمه‌ن كەخوای خراپەكارییە شەڕ و خراپەكاری دروستكردوە و فورسەتی هێناوە كە خراپەی تێكەڵ بە گەردونی ئاهورامه‌زدا كردووە بە بێ ئەوەی زانیبێتی لە شێوەی هەڵدانی بۆق خراپەی هەڵداوەتە گەردونەكەیەوە، كەجۆرێكە لە پلانی سەربازی بۆ وێرانكردنی ئەم خوای چاكەیە كە ئاهورامەزدا، ئیتر هەر لەو سەردەمەوە ململانێ لە نێوانی ئاهورامه‌زدا و ئەهریمه‌ندا دروستبووە بۆ چاكە و خراپە. خەڵكی باش شوێنكەوتوی ئاهورامه‌زدایە خەڵكی خراپیش شوێنكەوتوی ئەهریمەنە، لێرەدا ئازادی هەڵبژاردن لەدەستی مرۆڤەكان خۆیاندایە، دوای ٣٠٠٠ساڵی تر لە ڕۆژێكی دیاریكراودا یاخود رۆژی قیامەتی زەردەشتیەكاندا خەڵكی كۆدەكرێتەوە، ئەوەی باشە دەچێتە بەهەشتی ئەزەلیەوە، ئەوەشی خراپە دەچێتە دۆزەخی ئەزەلیەوە. [9]
ئەگەر ورد سه‌یری خوای زەردەشتیەكان بكەین ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە توانای یەكەمی نیە، بەڵكو- خوای خراپەش ئەزەلیە و بونی هەیە و خاوەن توانایە، بێ ئەوەی خوای چاكە هیچ دەسەڵاتی بەسەریدا هەبێت! ئەگەر لێوردبونەوە بكەین بۆ باسەكان بە ڕونی ئەوە بەدی دەكرێت، كە پەروەردگاری باشە لە زانستدا لاوازە و توانای خراپەی ئەهریمەنی نەبووە كە خراپەی لە كاتێكدا خستۆتە ناو گەردونی خوای چاكە، لەلایەكی تریشەوە ئاماژە بەوە دەكات كە تەمەنی ئەم گەردوونە لە ٩٠٠٠ساڵ تێپەڕ ناكات و قیامەتی زەردەشتیەكان هەڵدەستێت، بەڵام لە ئێستادا زانستەكانی بایەلۆجی و نوێ ئەوەی ئاشكرا كردوە كە تەمەنی زەوی كەمتر نیە لە ١٣.٧ملیار ساڵ.
پرسیاری سێیەم : دید و تێڕوانینیان بۆ چین و توێژەكانی كۆمەڵگا:
دید و تێڕوانینی پێكهاتەی كۆمەڵگای زەردەشتی چەند چینێكە: پیاومەعقولان، دەسەڵاتداران، چینی پیاوانی ئاینی كاهین و موغ و پیرەكانیان، چینی جوتیاران، چینی خەڵكی هەژار بەگشتی. ئەمە دید و تێڕوانینیانە هەر كەس بڕوای بەم ریزبەندیەی زەردەشتی نەبێت ئەوە بەر قین و خەشمی ئاهورامه‌زدا دەكەوێت، چینی كۆتایی ئەویش چینی ئەندالەكانە كەچینی بێدەرەتانەكانن. ئەم چینە لەبەر ئەوەی هەژارن نەفرەتی خوایان لێكراوە، بەهۆکاری ئەوەی كە ئەمانە خاوەنی زەویەكی كوشتوكاڵی نین و خاوەنی مانگای پیرۆزنین! لەڕاستیدا ئەو ناوچەنانەی زەردەشتی تێدا ژیاوە خاوەنی هیچ ژیارو شارستانیەتێك نەبووە وە ئابوریەكەشی تەنها لەسەر بەخێوكردنی ئاژەڵ بونیادنراوە و خەڵكەكەشی هەر خەریكی شوانی و بەخێوكردنی مەڕ وماڵات بون، واته: خاوەنی هیچ بنەمایەكی شارستانی نەبوون، ئەمەش وا نیشان دەدات كە زەردەشت كەسێكی دەشتەكی و بەدەوی گەڕۆك بووە خاوەنی جێگایەكی تایبەت نەبووە تیایدا نیشتەجێ بێت، چونكە سروشتی ئەم جۆرە پیشانە وایە كە گەرمیان و كوێستان دەكات، ئەم جۆە خەڵكانەش هەرگیز حه‌ز بە سیستەم و دەسەڵات ناكەن و لەو جۆرە كارانە دورن حه‌زیان بەدەسەڵاتی شارو دەوڵه‌تداری نیە، ئەوەشی داوای دەسەڵات و دەوڵه‌ت دەكات شوێن ئایینی درۆ كەوتوە.[10]
ئەوەی كە زۆر جێگای سەرسوڕمان و زۆر نامەعقولە ئەوەیە ماركسیە كوردەكان هەموو ئاینی ئیسلام و فەلسەفە و فیكری ره‌تدەكەن، بەهۆكاری ئەوەی كە گوایە ئیسلام چینایەتی دروست دەكات سەرمادەری قۆرخكراو دروست دەبێت مۆنۆمپۆڵی كۆمەڵگا دەكات، دەشڵێن دین بەسروشتی خۆی خورافات و تریاكی گەلانە، بەڵام چەندە بەسۆز و سۆزدارن لەگەڵ ئاینی زەردەشتی و چەپێك باسی زەردەشتی دەكات وەك سۆفیەك چۆن عاشقی تەریقەتەكەیەتی ئاوا، ئەوانیش بە عیشقەوە باسی دەكەن. لەگەڵ ئەو سیستەمە چینایەتیە قیزەوەنە رەقەی كە لەخۆی گرتووە، وا هەژماری دەكەن كە بیروباوەڕی ڕاستی كوردە كە هەر لە بیروباوەڕی زەردەشتیه‌تدا ئافرەت بە پلە دوو هەژمار دەكریت و تەنها بۆ لەزەت و خۆشیەكانی پیاو دروست كراوە.
پرسیاری چوارەم: ژن لە زەردەشتیەت دا:
ئەو كەسانەی كە بانگەشەی زەردەشتیەت دەكەن لە نوێگەراكان گوایە لە نێوانی ژن و پیاودا یەكسانی هەیە و فرەژنی لە ناو ئەواندا نییە! لای زەردەشتیەكان ژن بە سەرچاوەی شەڕەنگێزی نازانن و بە یەكسانی میرات دابەش دەكرێت لە نێوان ژن و پیاودا، هه‌روه‌ها شایه‌دی دانی ئافرەتانیش وەكو پیاوان وایە لە دادگادا. با هەڵسەنگاندنێك بكەین بۆ وتەی زەردەشتیە نوێگەراكان لە سەرچاوەیەكی زانستیەوە پرۆفیسۆر (جەمشید جوكسی)، لێكۆڵەری ئەمریكی دەگێڕێتەوە: مێژنوسی بەناوبانگی یۆنانی (هیرۆدۆت) ئەو كەسەی كە خۆی سەردانی ئێرانی كۆنی كردوە لە سەردەمی ساسانیەكاندا گەواهی دەدات و دەڵێت: هیچ كاتێك ڕوی نەداوە و نەبووە لە پیاوانی ئاینی پیرۆزی ئەو سەردەمە یاخود زانایانی ئایینی زەردەشتی كە ناسراون بە موغە مەجوسیەكان (كاهینە زەردەشتیەكان) لە هەموو ئێراندا یەك ئافرەتیان تێدا نەبووە. لاپەرە١٣ ڕۆحی پیسی ناونراوە بە “درو” بەناوی مێینە ناوزەد كراوە كە بەشدارە لە هەڵە گەورەكەی كیومورتان كە باوكی مرۆڤایەتیە لای زەردەشتیەكان[11]. ئایینی زەردەشتی مامەڵە لەگەڵ ڕۆحی ئافرەتاندا دەكات بەناوی تاروماتی و بارماتی بوشاشب یان بشاتیاسە كە واتای كردەوەی خراپە وە پیاوان بەرەو هەڵە دەبات.لاپەڕە ٣٧-٣٣ هەروەها لە لاپەڕە ٩٠دا دەڵێت ڕۆڵی ژن لە ماڵدا گوێڕایەڵی و ملكەچی لێ داوا دەكرێت، چونكە ژن موڵكی باوكیەتی یاخود برایەتی یا كوڕیەتی. لە (جاهیك) دا ژن ئەو كەسەیە كە عاشقی ڕۆحی شەڕەنگێزە ناوێكی ناشرینی لێنراوە بە ئەنكرا مانیو كە ڕۆڵێكی زۆر ترسناك و خراپەكاری دەبینێت. لاپەڕە ٣٨ لە كۆندا دوو جۆری سەرەكی هاوسەرگیری هەبوو لەلایان: هاوسەرگیری ڕێگا پێدراو وە ڕێگا پێنەدراو.
هاوسەرگیری ڕێگەپێدراو ئەو هاوسەرگیریە بووە كە لەیاسای جاسب ئاڤێستادا هاتووە، ناونراوە بە (بادیشا زانی)، یاخود بە هاوسەرگیری (شوز)، ئافرەتی (زان) یاخود (بادیشا زان) دەبێت بە ڕازیبونی باوكی كچەكە و كچەكە خۆی و سێ شاهید لەگەڵ دادوەر كە ئیمزای دەكات و دەبێ تۆماربكرێت. پیاو گەورەی ماڵە و گوێڕایەڵێشی پێویستە. ئەم هاوسەرگیریە لە تەمەنی منداڵیاندا جێبەجێ دەكرێت یاخود گرێبەستی هاوسەرگیریەكە لە تەمەنێكی منداڵیدا ڕودەدات، پێیان وایە لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا پێویستە هاوسەرگیری بكرێت[12]
شێوەی دووەمیان لەهاوسەرگیری ڕێگا پێنەدراو: كە كچەكە خۆی پێشەكەشی هاوسەرەكەی دەكات بێ گەڕانەوە بۆلای كەسوكارەكەی و ڕەزامەندی باوكی وەرناگرێت . لەم هاوسەرگیریەدا ژنەكە وەك خزمەتكار سه‌یردەكرێت (زان جغاربها)، هەروەها پێشی دەوترێت (شكر زان)، بەهۆكاری جۆری هاوسەرگیریەكەی، ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە لەپلەی دووەمدا دێت. ئاماژەی بۆ كراوە وەك پلەی كۆیلە و كەنیزەك یاسا و ڕێساكانی جیاوازە لەگەڵ جۆری یەكەمدا، به‌ڵكو لە یەكەمدا ژنەكە په‌روەردەكاری ماڵ ومنداڵ و هاوسەرەكەی دەبێت و سەرپەرشتی خواردنیشی دەكرد و ماڵی تایبەت بەخۆی هەبوو، بەڵام جۆری دووەم هاوسەرگیریەكی تەواو نیە و ژنەكە هیچ مافی ئەوەی نیە كەداوای ماڵی سەربەخۆ بكات . لە جۆری یەكەمی هاوسەرگیریدا ژن دەتوانێت میرات وەربگرێت لەدوای مردنی هاوسەرەكەی، دەتوانێت سەرپەرشتی ومامەڵە بكات لە هەموو كاروباری خێزان و منداڵەكانیدا. جۆری دووەم هیچ میراتی ناكەوێت و ناتوانێت بەتەنها سەرپەرشتی ماڵ ومنداڵەكانیشی بكات.[13]
زەردەشت خۆی سێ جار ژنی هێناوە كە ژنی سێیەمی ناوی هاوكافی بووە، لەكۆمەڵگای ئێرانی كۆندا فرەژنی شتێكی ئاسایی بووە. ئاڤێستا ئاماژە بەوە دەكات ماڵی خۆشبەخت واته خانوی گەورەی پڕ لە ژن لەگەڵ كەرەستەكانی گواستنەوە بەخێرای و پڕ لە فەرشی بەسەر یەكدا كەوتوو(Yasht ١٠،٠.٢:٣٠) پەیامی زەردەشت بۆ مرۆڤە هەژارەكان ئەوە بووە كە یەك ژنیان هەبێت.[14]
زەردەشتیەت پێی وایە كە ژیانی هاوسەرگیری زۆر گرنگە لە بونیادی كۆمەڵگای تەندروستدا، چونكە ئاهورامه‌زدا داویەتی بەزەردەشت گرنگیەكی یەكجار زۆری داوە بە هاوسەرگیری لەپێناوی دروستكردنی منداڵدا، لە كتێبی ڤیداڤید (بەشێكە لە ئاڤێستا) باسی هاوسەرگیری و پەیوەندیە جنسیەكان كراوە كە بەشێكن لە بەندایەتی. لەناو شەریعەتە كەهەنوتیەكان(لاهوتی) دا هاتووە كە دەستپەڕ هەڵەیەكی زۆر گەورەیە و مرۆڤ بەرەو كافربون دەبات، دەبێت داوای لێخۆشبونی لەسەر بكرێت (٠٨:٢٧)، وە وای دادەنێن كە كارێكی نەشیاو و شازی(شذوذ) سەرجێگاییە (المثلية الجنسية )(٨.٣٢)، كە غەیری زەردەشتیەكانیش ئەم كاری ڕوتبونەوەیە بە لەدین وبەهەڵگەڕانەوەی دەزانن. ئەم كارانە بەكارێكی لەناوبەر و گەندەڵ و خراپەكار و لەناو چون و دەبێتە هۆكاری پیس بوونی ئاو و سەوزایی. پێویستە لەناو برێن هەروەك هەموو بونەوەرێكی خشۆكی زیانبەخش (١٨،٦١-٥) ڕێگا گرتن لەمنداڵ بوون و لەناوبردنی منداڵ لەسكی دایكیدا ڕێگەپێدراو نییە، هەمو كارێكی سەرجێی ڕێگەپێدراو نییە پێش تەمەنی ١٤ ساڵی (9. Videvddd 15) لە زەردەشتیەت دا ڕێگەپێدراو نییە كە لەگەڵ ئافرەتی سكپڕدا كاری سەرجێی بكرێت، چونكە كار دەكاتە سەر شیری ئافرەتەكە و پێیان وایە كەوا كۆرپەكەی ناوسكی دەترسێت و كار دەكاتە سەر كۆرپەلەكە ( Videvddd 15.8). منداڵ پشتوێنی پیرۆز دەبەستێت بەناوی (كوسترا) لەتەمەنی ١٥ ساڵیدا، ئەمەش ئاماژەیە بەوەی كە تەمەنی منداڵی تێدەپەڕێت و دەچیتە قۆناغی باڵغ بونەوە و لەناو كۆمەڵگادا بەرپرسیارێتی دەكەوێتە ئەستۆ.
پرسیاری پێنجەم: هاوسەرگیری مەحرەم (زەواجی كچ و خوشك و دایك) زەردەشتیەت هانی كۆمەڵگا دەدات كە جۆرە هاوسەرگیریەك بكەن كە ئەم هاوسەرگیریە لە ئیسلامدا پێی دەوترێت مەحرەم لە زەردەشتی دا پێی دەوترێت (xwēdōdah-)، ئەم هاوسەرگیریە لەنێوانی خێزاندا و كەسە نزیكەكاندا ڕودەدات. هاوسەرگیری ڕێگا پێدراوە لە نێوانی خوشك و برا یاخود دایك و كوڕ وە هەروەها. ئەمەش مانای لیبرالیەت ناگەیەنێت، بەڵكو جۆرێكە لە كردەوەی چاك و خوا پەرستی لە زەردەشتیەتدا بەگەورە ڕاگرتن و ڕازی كردنی ئاهورامه‌زدایە، وەستانە لەگەڵ ئاهورامه‌زدا دا دژی هێزی شەیتانی كە لە زەردەشتیدا بە دێو ناونراوە یاخود بە خوای خراپە. گەورە پیاوانی ئایینیان هانی خەڵكیان داوە بە هاوسەرگیری لەنێوان یەك خێزاندا، لاسایی كردنەوەی دروستكەرە و بەرزیی دەگەیەنێت، بەخەڵكیان ڕاگەینادوە كە ئەم جۆرە هاوسەرگیریە دەبێتە هۆكاری بەهێزی پیاوان و ژنانی ڕێزدار، ئەم جۆرە هاوسەرگیریە دەبێتە هۆكاری خستنەوەی منداڵی تەندروست، بۆ پارێزگاری كردنی ڕەگەزی باش و بڵاوبوونەوەی. ئەمەش دیاردەیەكی باوبووە لەناو هەندێك لە گەلانی كۆنی ڕۆژهەڵات، بەتایبەت له‌ناو ئێرانی كۆن و میسر لە سەردەمی فیرعەونەكاندا.[15]
یەكێك لە لێكۆڵەرەوەكان دەڵێت: هاوسەرگری مەحرەم زۆرترین گرنگی پێدراوە ئێرانیە كۆنەكانیش خۆیان سەریانسوڕ دەما لەم داب ونەریتە. لە ئێرانی كۆندا دەزگایەكی گەورە هەبووە بۆ بڵاوبونەوەی ئەم كارە وە دەقی پەهلەوی تا كۆتایی سەردەمی ساسانیەكان ماوەیەكیش دوای هاتنی ئیسلام باوبوە كە لە (كرمان، فارس) بەربڵاوبووە. زانا زەردەشتیە ئێرانیەكانی ئەم دواییانە هەوڵی ئەوە دەدەن كە ئەم كارە بە دەزگا كراوەییەی زەردەشتیەتی سەردەمی ساسانی ڕەتبكەنەوە، لەكاتێكدا دەریایەك بەڵگە لەبەردەستدایە كە پێچەوانەی ئەو ڕاستیە دەكاتەوە، بەڵكو- بە پیرۆز و گەورە ڕایانگرتوە. لێكۆڵەرێكی ئەمریكی بەڕەگەز ئێرانی دەڵێت: خوا لەو بەرزیەوە ئاماژەی كردوە بەم جۆرە هاوسەرگیریەی نێوان مەحرەمەكان، بۆ ئەوەی ئەو بەربەستە دەرەكیانە نەمێنێت كە دژی ئەو كۆمەڵگایە هەیە بۆ هاندانیانە بۆ زیاد بونی مرۆڤەكان لەو كۆمەڵگایەدا وە ئامێرێكیش بێت بۆ بەرگری لە دین، بەڵام پێیان وایە هاوسەرگیری مەحرەم گرێ دراوە بە دید و تێڕوانینی بەدیهێنەرەوە، بۆ ئەم ووتانەش پشت بەستراوە بە پەرتوكی ڕیوایەت (Rivāyat)
لە ئاڤێستادا سێ نمونەی هاوسەرگیری ڕۆشن كراوەتەوە بۆ ئێمە كە مرۆڤ سەرەتا چۆن دروست كراوە، نمونەی هاوسەرگیری یەكەمیش بریتیە لە خودی ئاهورامه‌زدا لەگەڵ كچەكەیدا بەناوی (ئیسپاندارماد) وە كوڕێكی لێی بووە بە ناوی كایومراد (Gayōmard) پاشان كایومردا هاوسەرگیری لەگەڵ دایكیدا كردوە و منداڵێكی لێبوە بەناوی ماسی (Mašī)، وە كچێكیشی بوە ناوی ناوە (Mašyānī)، هاوسەرگیری بەربڵاو بووە لەنێوانی خوشك و براكاندا كە لە ماسی و ماسیانی یەوە دەستی پێكردوە. وا ڕونكراوەتەوە كە ئاهورامه‌زدا خوای زەردەشتیەت ئەم دروستكراوانەی كە دروستیكردوە لەم نمونە جوانانەوە دروستیكردن و هەموی لە خواوە نزیكن ناوی ناوە بە هاوسەرگیر مەحارم. پێناسە كردوە بەوەی كە ئەمە كارێكی زۆر گەورەیە كە هەركەس بیكات، لە یەسنادا ٤٥.٤- (لێدوانی پەهلەوی لە ئاڤێستا)دا ئاماژەی زۆر كراوە بە هاوسەرگیری مەحارم. كە دەڵێن ڤاهو (Vohu)مینا كە كوڕی ئاهورامه‌زدایە هاوسەرگیری كردوە لەگەڵ خوشكەكەی بەناوی سپانتا ئەرمیاتی (Spəṇtā Ārmaiti) كە ئەمانە سەرەتای بەدیهێنەرەكانن.[16] وا مەزەندە كراوە كە جۆری هاوسەرگیری لەگەڵ مەحرەم جۆری زۆر بووە و زۆر گرنگی پێدراوە. پێیان وابووە كە ئه‌م جۆره هاوسه‌رگیرییه دەرمان و چارەسەری هەمو دەردێكە، تەنها نێربازی نەبێت، دەڵێن ژن و مێردایەتی خوشك و برا شەیتان دەردەكات. ئەمەش بەڕونی و ئاشرایی لە دەقەكانی ئاڤێستادا هەیە. ئەم دەقەش لەكتێبی «أحكام روح العقل- فصل من أفيستا) لە دەقە ئاڤێستاییەكەدا زەردەشت پرسیار لە ئاهورامه‌زدا دەكات لەگەورەترین و چاكترین كاری خێر، ئاهورامه‌زداش چەند كردەوەیەكی چاكی بۆ بژارد. لەچوارەمیاندا ئاهورامه‌زدا پێی ووت هاوسەرگیری نزیكەكان لە خوێنەوەیە، هەرچی دەرد و ناڕەحەتی و نەخۆشییە نایهێڵێت، هەندێك كاری تریشی بۆ هەژمار كرد لە گرنگترینیان (المخلّ في زواج أقرباء الدم ).[17] ئەم هاوسەرگیری مەحرەم لە چینی پیاوماقوڵانەوە دەستیپێكردوە، پاشان بڵاوبۆتەوە لەناو هەمو چین و توێژەكانی گەلدا. زۆرێك لە پیاوە دەسەڵاتدار و بەناوبانگەكانیان ئەم جۆرە هاوسەرگیریەیان كردوە، كامبیز خوشكەكەی خۆی هێناوە بەناوی ئاتوسا، دارای دووەم خوشكەكەی خۆی هێناوە. بەهمەن هاوسەرگیری لەگەڵ كچەكەی خۆیدا كردوە بەناوی خەمانی، بۆیە شتێكی سەرسوڕهێنەر نییە كە بڵاوبۆتەوە بەناو هەمو چین و توێژەكانی گەل دا لەكاتێكدا كە لاسایی كردنەوەی پیاوانی گەورەی كۆمەڵگاكە بووە. ئەم جۆرە هاوسەرگیریە زۆر خۆشەویستبووە لەلایان بەتایبەتی هاوسەرگیری نێوان خوشك و برا. مێژوونوسان گێراویانەتەوە لەبەشێك لە پەرتوكی «قانون سرياني»، لە نوسینی (ماربها) كە سەردەمی كیسرای یەكەم ژیاوە دەڵێت: (دادەپەروەری لەسەردەمی بەندەكانی ئاهورامه‌زدا دا زۆر سەیرو سەمەرە بووە، كە پیاو دەتوانێت لەگەڵ دایك و خوشك و كچی خۆیدا شەهوەتەكانی بەتاڵ بكاتەوە).[18]
پرسیاری شەشەم: ئایا زەردەشت پێغەمبەرە و بیروباوەڕەكەی یەكتاپەرستی بووە؟
لێكۆڵەرەكان پێناسەیەكی وردمان بۆ دەكەن و دەڵێن: زەردەشتیەت لە ڕوی بیرو باوەڕەوە بڕوای بەیەكتاپەرستی جۆری خواكان هەیە “توحید مقید بالثنوية”، واتا جۆری خواكان لە چاكە و خراپە لە نێرو مێ، لە تاریكی و ڕوناكی.. وە هەروەها لەبەر ئەوەی خوای بەرزیان ئاهورامه‌زدا لەگەڵ ئەوەی كە دروستكەری گەردونە، بەڵام دەسەڵاتی تەواوەتی نیە و لە ڕاستیدا دەسەڵاتی سنورداركراوە بەگوێرەی پەیامەكانی زەردەشت. لە سەرەتادا ململانێ لەنێوانی ئاهورامه‌زدا و ئەنگرا مانیو ( Angara Mainyu) كە ئەم ململانێیە بەدرێژای هەزاران ساڵ هەبووە لە نێوانیاندا وە ئەزەلیە. ئاهورامه‌زدا بەدیهێنەری گەردون و ڕۆحی پاكە (ئاشو)، بەڵام ئانجرا مانیو (ئەهریمەن) چوەتە ناو گەردون و بەبێ ئاگاداری ئاهورامه‌زدا كاری خراپەی دروست كردوە تا ئەوكاتەی كە زەردەشت لەدایك بووە. زەردەشت كاریگەری بیروباوەڕی هندیە كۆنەكانی لەسەر بووە وە ئاگاداریش بووە بەسەر ئاینە هندیە كۆنەكانەوە ئەمەش لە پەرتوكی ریغ ڤیدا ئاماژەی پێكراوە كە ڕۆحی گەورە ئاشورا خاوەنی هێزی ئەقڵە، بەڵام ڕۆحی پیس (درویوف) خاوەنی هێزی جەستەییە. لەدوای ئەم قۆناغە پارسەنگی ئەم جەنگە بەلای ئاهورامه‌زدا دا دێتەوە، زەردەشت پێی وایە كە ئاهورامه‌زدا سەردەكەوێت بەسەر دوژمنەكانیدا لە جەنگێكی یەكلاكەرەوەدا، هەموو خراپەكاری لەناو دەبات، سەرلەنوێ سیستەمی گەردون دەگەڕێتەوە، ڕێكخستنێك لەنێوانی ئاسمان و زەویدا دروست دەبێت .
دانشمەند ولێكۆڵەرەوە دوكتۆر فرست مرعي شارەزایەكی بەریتانیە لە كاروباری ئێرانی كۆندا بۆمان دەگێڕێتەوە: (ئایینی زەردەشتی بەهیچ شێوەیەك بونیاد نەنراوە لەسەر بنەمای یەكتاپەرستی، چونكە لەسەردەمی ساسانیەكاندا قبوڵی یەكتاپەرستی كراوە بەهۆكاری نفوزی ئاینەكانە گەورەكانی ترەوە وەك ئاینی مەسیحی. ) ئایا زەردەشت ئیمانی هێناوە بە خوایەكی تاك و تەنها؟ كە پێی وابێ خوا سەرەتایە و كۆتاییە، لەكاتێكدا ئەو شەڕیشی بەگەورە ڕاگرتووە. تەنانەت لێی ترساوە و كردویەتی بە شەریكی خوای گەورە لە دەسەڵات و سەروەتیدا؟ بەرزیی داوە بەهێزی شەڕ یاخود بە شەیتان؟ ئەمەش لەیەكێك لە پەرتوكەكاندا دەبینرێت، كە ئاینی زەردەشتی تیكەڵ بووە بە ڕاستی و نادروستی. بەڵام دوكتۆر مرعي پێی وایە زیاتر بەلای ئەوەدا دەشكێتەوە كە زەردەشت دورە لە یەكتاپەرستیەوە، بەڵكو ئاینی زەردەشتی ئاینێكی دوو خواییە (الثنویة).[19]
بەم شێوەیە زۆرێك لەو كەسانەی كە تایبەتمەندن لە ئاینی زەردەشتیدا پێیان وایە كەوا جیهان دابەش بوە لەنێوان دوبەشی گەورەدا، بەشی یەكەمیان ڕوناكی و بەشی دوەمیش تاریكیە، یاخود جیهانی چاكە و خراپە. پێیان وایە ئەو خوایەی خوای نورە كۆتایی نییەو ڕوناكی ئاسمان و زەوییە، ئەویتریشیان پێچەوانەكەی كە شەیتانە[20]
دانشمەند الشفیع الماحي: پێیوایە كە لەبنەڕەتدا ئاینی زەردەشتی ئاینێكی یەكتاپەرستی بووە، بەهۆكاری ئاینە هندیەكان كاریگەری لەسەر دروست بووە و یەكتاپەرستی لەدەست داوە و بووە بە ثنویة، فریشتە نزیكەكان بەهەڵە وەك خوایان لێهاتووە، ئەمەش لە بیروباوەڕی ئاینی ئێرانیە كۆنەكان تێكەڵ بە زەردەشتیەت بوە.[21]
زەردەشتیە هاوچەرخەكان لە هندستان و ئێران و دەرەوەی ووڵات و هەندێك نوخبەی كوردی كە كاریگەری ڕۆژئاوایان بەسەرەوەیە و هەڵگەڕاونەتەوە لە ئاینی پیرۆزی ئیسلام بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئاینی زەردەشتی ئاینێكی یەكتاپەرستی تەواوەتیە.
هەروەك چۆن دوكتۆر علی شریعتی (دەرچو و مامۆستا بووە لە زانكۆی سۆربۆنی فەرەنسی) دەڵێت و هەروەها جورەیج سیفج ڕۆژهەڵاتناسی هۆڵەندی، كە نوسەری مەوسوعەی كامبریج لە تاریخی ئێرانی كۆندا دەڵێت: ئەو بانگەشانە هیچ پەیوەندی نە بە ئاڤێستاوە هەیە نە بە پیادەكەرانی ئەم دینە لە كۆن و نوێ دا لەڕووی زانستی و مێژوویشەوە. ئاكاری یەكتاپەرستی چۆتە ناو ئاینی زەردەشتیەوە لەڕێگای دینە ئیبراهیمیەكانەوە ( یەهودی و ئیسلام و مەسیحی). علی شریعتی هەمان قسە دەكاتەوە و هەندێكی بۆ زیاد دەكات و دەڵێت: زەردەشتیە هاوچەرخەكان پێیان وایە كە فەلسەفەی ثنویەكان پشت بە زانست و واقیع بینی نوێگەرایی نابەستێ لەبەر ئەوە هەوڵ ئەدەن كە یەكتاپەرستی زیاد بكەن لەناو دینەكەیاندا[22]
لەسەردەمی هەخامەنشینەكاندا لەدەسەڵاتی خیرخیسی دووەمدا سەرلەنوێ گرنگی درایەوە بە خوا كۆنەكان، وەك نمونەی میترا و ئاناهیتا ، كە پێشتر زەردەشت قەدەغەی كردبوو تەنها دەبوو بەندایەتی بۆ ئاهورامه‌زدا بكرێت، هەروەها لە یەسنا كە بەشیكی ئاڤێستایە لەدوای زەردەشت نوسراوەتەوە، كە خوای تەواوەتی و یەكتاپەرستی كە زەردەشت ناسیویەتی هاوبەشێكی هەیە كە ناوی میتراو ئاهورامه‌زدایە، تەنانەت خواكەیان خاوەنی پێنج ئافرەتە بەناوی ئاهوریان، هەروەك ئارز سیز زاینر دەڵێت: زەردەشتیەت گەڕایەوە بەشێوەیەك كە لەسروشت و خواستی ئێرانیەكان دەیانویست، هەروەك خوای هیندیەكان وابوو بەناوی ریغ فیدا : خوای فارونا و هاوبەشكەی میترا، لیرەدا ئەگەر تەماشا بكەین هەمان بیروباوەڕ دووبارە بۆتەوە لای زەردەشتیەكان كە میتراش بۆ خۆی خوایەكی سەربەخۆیە و پاشان خوای ئاهورا یان ئاهورامه‌زدایە خوایەكی ترن بوونیان هەیە[23].
موبلغی ئابدانی دەڵێت: ئەگەر تەماشای گاتاكان بكەین كە بەشێكی سەرەكی و بنەڕەتی ئاڤێستای زەردەشتە، دوركەوتنەوەیەكی زۆر هەیە لە ئاینی یەكتاپەرستی و هیچ پەیوەندیەكی بە یەكتا پەرستیەوە نامێنێت نزیك دەبینەوە لە فەلسەفە و ئاینی ثنوییەكان، دەبینی سەرەتا پەروەردگار خوایەكی خاوەن سیفاتی تەواوەتی بووە دروستكەرو بەدیهێنەر بووە لە هەموو شتە پاك و پیسەكانی ناو گەردون، خۆی خاوەنی هەمووی بووە، بە گوێرەی قۆناغەكان و كات ئەم پەروەردگاریه‌تیە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، نیوەی دەبێتە خوایەكیتر و هەوڵی ململانێ ئەدات بۆ ئەوەی كۆنترۆڵی دروستكراوەكانی بگرێتەوە لە بەڕێوەبردن و بەدیهاتنیان، تەنانەت لە سەردەمی ساسانیەكاندا خواكەیان بەلاشەیی دەكرێت و دابەش دەبێت بۆ دو خوا. خوای خێرو چاكە و ئەویتریش خوای شەڕو خراپەكاری، ئیتر لێرەوە ئاینی زەردەشتی دەڕوات بەرەو ئاینیكی كەهەنوتی و موغەكان بێجگە لەوەی كە تێكەڵ بوە بە ئاین و فەلسەفەی ثانویەكان [24].
پرسیاری حەوتەم : ئایا زەردەشتیەكان خاوەن پەرتوكی ئاسمانین؟
زۆریك لە زانایان ڕای جیاوازیان هەیه بۆ هەڵسەنگاندی زەردەشتیەت لەم بارەیەوە، ئایا ئەم ئاینە لە ئاسمانەوە هاتووە پێغەمبەریان هەیە و دوایی دەستكاری کراوە وشیوێنراوە؟ ئەمەش دوو ڕای لەسەرە: رای یەكەم و زۆرینە لەسەر ئەوەن كە ئەم كۆمەڵه هیچ پەیوەندیان بە ئەهلی كیتابەوە نیە، هەروەك زانایان كە ئاماژەیان بۆ كردوە. وەك ئیبنو قەیم و ئیبنو قودامە وە قورطبی، ئەمەش زۆرینەی ئەهلی سەلەف لەسەر ئەم رایەن، بەڵام مامەڵەیان تەنها وەك جزیە لەگەڵدا كراوە، وەك ئەهلی كیتاب . دكتۆر ناصر عبد الكريم العقل دەڵێت : لە ڕاپەسەندەكاندا ئەوەیە كە زەردەشتیەت لە ئەهلی كیتاب هەژمار ناكرێن، لەژێر رۆشنایی قورئاندا پێیان دەڵێت كە هیچ پەیوەندیان بە ئەهلی كیتابەوە نیە : خوای گەورە دەفەرموێت: (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ) (الحج: ١٧) واته: به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی ئیمان و باوه‌ڕیان هێناوه و ئه‌وانه‌ش كه بوونه‌ته جوله‌كه، له‌گه‌ڵ صابئه‌كاندا كه فریشته په‌رست؛ یان ئه‌ستێره په‌رستن و گاوره‌كان و ئاگرپه‌رسته‌كان و ئه‌وانه‌ی كه هه‌وه‌ڵایان (بۆ خوا) بڕیارداوه، بێگومان خوای گه‌وره له ڕۆژی قیامه‌تدا جیایان ده‌كاته‌وه له‌یه‌كترو بڕیاری خۆی ده‌دات له‌سه‌ریان، به‌ڕاستی خوا شایه‌ته به‌سه‌ر هه‌موو شتێكه‌وه.
هەروەها لە ئایەتێكیتردا دەفەرموێت: (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ ) (البقرة:٦٢)، واته: بێگومان ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان هێناوه (له ئوممه‌تی محمد)، ئه‌وانه‌ش بوونه‌ته جووله‌كه (شوێنكه‌وته‌ی ڕاسته‌قینه‌ی موسان)، گاوره‌كانیش (كه شوێنكه‌وته‌ی ڕاسته‌قینه‌ی عیسان)، (صابئه)ش (كه شوێنكه‌وته‌ی ڕاسته‌قیه‌ی داودن)، ئه‌وانه هه‌ر ده‌سته‌یه‌كیان باوه‌ڕی دامه‌زراوی هێنا بێت به‌خوا و ڕۆژی دوایی و كارو كرده‌وه‌ی چاكه‌ی ئه‌نجام دابێت، جا ئه‌وانه پاداشتیان لای په‌روه‌ردگاریانه، نه ترس و بیمیان ده‌بێت، نه‌غه‌م و په‌ژاره‌ش ڕوویان تێده‌كات.
پاشان لە جێگایەكی تریشدا ئاماژەی بۆ كردوە خوای گەورە دەفەرموێت: ( إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ) (المائدة:٦٩)، واته: به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی كه ئیمان و باوه‌ڕیان هێناوه (له ئوممه‌تی محمد (صلی الله علیه وسلم) و ئه‌وانه‌ی كه بوون به جوله‌كه و ئه‌وانه‌ی صابئه‌ن (فریشته په‌رست و ئه‌ستێره په‌رستن) و گاوره‌كان، هه‌ر یه‌ك له‌و ده‌سته‌و تاقمانه ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی دامه‌زراو به‌خوا و به ڕۆژی دوایی بهێنێت، وه كارو كرده‌وه‌ی چاك و دروست و به‌سوود ئه‌نجام بدات، ئه‌وانه نه‌ترس و بیم یه‌خه‌یان ده‌گرێت، نه‌خه‌م و په‌ژاره ڕوویان تێده‌كات (كاتێك له‌به‌ر ڕۆشنایی قورئانه‌وه ئه‌و باوه‌ڕه ده‌هێنن).
ئەم ئایەتانە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە هیچ پەیوەندیان بە ئەهلی كیتابەوە نیە، كاتێك خوای پەروەردگار باسی پاداشتی ئیمانی و كردەوەی چاكی كردوە، باسی مەجوسی نەكردوە. مەجوسیەكان و زەردەشتیەكان لە ئەهلی كیتاب نین . كاتێك كەناویان هاتوە جیاكراونه‌تەوە لە نێوانی ئەهلی كیتاب و مەجوس و هاوبەش دانەرەكاندا، بەڵكو هاوبەش دانەرەكان و مەجوسەكان ناویان بەیەكەوە هاتووە لەیەكەوە نزیكبون بە ئەهلی كیتاب هەژمارناكرێن .
رای دووەم : هەندێك لە زانایان دەڵێن ئەمانەش هەر بە ئەهلی كیتاب ئاماژەیان بۆ كراوە، بەڵام ئاینەكانی خۆیان دەستكاری كردوە و شێوێنراوە، بەڵگەش بۆ ئەم رایە ئەوەیە: لە كتێبی صحیح بوخاریدا هاتوە (پێغەمبەرصلی اللە علیە وسلم) فەرمویەتی: مامەڵەی ئەهلی كیتابیان لەگەڵدا بكەن، لەسەردەمی عومەردا هەمان مەمەڵەیان لەگەڵدا كراوە پاشان لەسەردەمی عەلیشدا ڕەزامەندی خوا لە هەردووكیان بێت، كە جزییەن لێوەربگرن ( ورد في صحيح البخاري أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: سنوا بهم سنة أهل الكتاب. ، كما استدلوا بأخذ عمر بن الخطاب وعلي ابن أبي طالب رضي الله عنهما الجزية منهم) ئەو زانایانە پەنایان بۆ ئەم بەڵگەیە بردوە كە رای زۆرینە پەسەندی ناكەن و رەتیان كردۆتەوە كە ئەهلی كیتاب بن . شهرستاني لە كتێبی الملل والنحل دەڵێت: ئەمانە گومانیان لەسەرە كە ئەهلی كیتاب بن، لە باس وخواستەكانی مەجوسدا باسی كردوە و دەڵێت : ئەمانە لەسەر دووبنەما دامەزراون : ئەویش تاریكی و روناكییە.
كاتێك موسڵمانان ووڵاتی فارسیان فەتح كرد كۆمەڵێك ئەهلی كیتاب لەسەر بیروباوەڕی خۆیان مانەوە، موسڵمانانیش مامەڵەیەكی بە بەزەییانەیان لەگەڵدا كردن و زۆر میهرەبانە لەگەڵیاندا ژیان و بەوپەڕی حوورمەتەوە مامەڵەی لەگەڵیاندا كرد. لە ژێر سایەی ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا مانەوە، موسڵمانیش لەسەر بنەمای قورئانی پیرۆز مامەڵەی لەگەڵدا كردن و بەچاوێكی بەخشندەیی و میهرەبانانەوە. ئایەتی قورئانیەكانیش لەوەباریەوە یەكجار زۆرە نمونەیەك لە ئایه‌تە پیرۆزەكانی خوای پەروەدگار كە لەم باریەوە دەفەرموێت: (لاَ يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ * إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (الممتحنة: ٩،٨) واته: دڵنیاش بن كه خوا جڵه‌وگیری ئه‌وه‌تان لێناكات كه چاك ڕه‌فتارو دادپه‌روه‌ر بن له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌سانه‌دا كه جه‌نگیان دژ نه‌كردون و دژایه‌تی ئاینیان نه‌كردون و له شوێنه‌وارتان ده‌ریان نه‌كردون، چونكه به ڕاستی خوا دادپه‌روه‌رانی خۆشده‌وێت. به‌ڵكو خوا ته‌نها قه‌ده‌غه‌ی ئه‌وه‌تان لێده‌كات كه پشتیوانی بكه‌ن له‌وانه‌ی كه جه‌نگیان به‌رپاكرد دژی ئاین و ده‌ریانكردن له شوێنه‌واری خۆتان، وه زۆر به زه‌قی ده‌وریان هه‌بو له ده‌ركردنتاندا، جا ئه‌وه‌ی پشتیوانییان لێ بكات به‌ڕاستیی ئائه‌وانه له ڕیزی سته‌مكاراندان. هیچ كات موسڵمانان لەناو مەجوسەكاندا زۆریان لێنەكردن كەدەبیت ئیسلام وەربگرن وفیر بن ، بەڵكو بە هێمن و هەست كردن بەلاوازی ئەوان مەمەڵه‌یكرد لەگەڵیاندا و برسیەكانی تیركردن و روت و رەجاڵەكانیانی داپۆشی و كەسیانی توشی ئازار و نارەحه‌تی و دەربەدەری نەكردن، هەر ئەمەش بوو، بوە هۆكاری ئەوەی كە زۆربەیان بێنە ناو ئاینی پیرۆزی ئیسلام بە ئارەوزو و ویستی خۆیان.
لەدوای دوو سەدە لە فەتحی ئیسلامی ئاتەشگا و ئاینی زەردەشتی هەر مابونەوە، ئەمەش بۆ خۆی بەڵەگەیەكی بەهێزە بۆ ئازادی لە ئاینی ئیسلامدا، ئیسلام ئەو مەبدەئەی پاراستوە كەدەبێت ئازادی ئاینەكان پارێزراو بێت، پاشان زەردەشتیەكان خۆیان وردە وردە لە ناوچون و كۆتاییان پێهات لە ئێراندا لەسەردەمی صەوفەویەكاندا، پاشان دەوڵەتی ئیسلامی لەسەردەمی صەفەویدا بووە دەوڵه‌تێكی شمولی وەك دەوڵەتی ساسانیەكان، بەمانایەكیتر بووە دەوڵەتێكی ثیوقراطی واتا دەوڵه‌تی ئایدۆلۆجیای دینی. تا ئەوكاتەش دەوڵه‌تی ئیسلامی هەر لەسەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدین هەر دەوڵه‌تی مەدەنی بووە، وەك رۆژهەڵاتناس بانارد لویس ناوی لێنابوو دەوڵەتی بیرۆكراسی، لەڕاستیدا زانایانی ئاینی لەهەوڵ و خزمەتكردنی دەوڵەتەكەیاندا بوون، هیچ دەسەڵاتێكیان نەبوو بەسەر خەلیفەكاندا. ئاین لەوسەردەمدا دامەزراوەی خۆی هەبووە، كاری لەسەر چاكە و خێرو خێرات كردوە، وەك لەسەردەمی ئێستاماندا ناونراوە بە ڕێكخراوە مەدەنیەكان . دەوڵەتی صەفەوی شیعەنشین، هەموو كەمە ئاینەكانی هەڵكەند و بەئاگرو ئاسان ئازاری ده‌دان لەوانە زەردەشتیەكان و پاشان ئەهلی سوننەتیش بەدەستی صەوفەویەكان ئازار دەدران و لەناو دەبران ، ئەگەر لەناو خولەفاكانی عەباسیدا ئەگەر دژایەتیەكی ئاینی زەردەشتیش هەبوبێت ئەوە زۆر بەكەمی وتەنانەت بەشاز دەركەتووە ، چونكە مامه‌ڵه‌ی ئەهلی كیتابیان لەگەڵدا كراوە، ئازادی تەواوەتیان پێدراوە لە بەندایەتی و چالاكیە ئاینیەكانی خۆیاندا، ئەگەر تەماشای هەموو دەورانی مێژووی خیلافەتی ئیسلامی بكەین دەبینین مامەڵە و كرداری لەگەڵ ئاینەكانی تردا هەمیشە پێشكەتوو سەردەستە بووە لە پاراستنی ئازادیەكانی كەمە ئاینەكانی تردا، لەهەموو مێژووی مرۆڤایەتیدا ئەگه‌ر پێوەر بكرێت بەهەر مێژوویەكی تری جیهان، هەموو ئەو بانگخوازانەی كە لەگەڵ فەتحی ئیسلامیدا چونەته ئەو جێگایانەوە، خۆیان بە عەرەب نەناساندووە، بەڵکو هەموو خۆیان بە موسوڵمانی فاتیح ناساندووە. ئەوەشی كەدەڵێن شارستانیەتیان تێكداوە ئەوە رایەكی زانستی نیە و قسەی پڕوپوچە كە هەڵبستراون، لەسەردەمی عەباسیەكاندا زۆرێك لە زانایانی زەردەشتی خەریكی چالاكی خۆیان بوون لە هۆنراوە و كارە فیكریەكانیاندا دەستیان هەبوو لە دامەزراندنی ژیار و شارستانیەت لە ئێران و عێراقدا.
دكتۆر عەلی شەریعەتی دەڵێت: ڕاستی ئەوەیە كە بڵێین ئیسلام پێویستی بەوە نەبوو كە زەردەشتیەت لەناوبەرێت و سەركۆنەی بكات، بەڵكو ئاینی زەردەشتی خۆی بوبووە هۆكاری دەست درێژی و خراپەكاری لەسەردەمی ساسانیەكاندا، ئەو ماوەیە هاوشێوەی پیاوانی ئایینی كەنیسە لە ئەوروپادا رەفتاری دەكرد و خەڵكیان بەكار دەهێنا بۆ مەرامەكانی خۆیان و زیدەڕەویان دەكرد لە دەسەڵاتیاندا لە خراپەكاریدا، تەنانەت لە روی رۆحیشەوە هەروا بوون. ئاینێكی چەق بەستوو، دوور لە ئازادیەكانیان بۆ خەڵكی دەستە بەر كردبوو، تەنانەت مەسیحەكان توانیبویان بڕۆنە ناو زەردەشتیەكانەوە بەهۆی دەسەڵاتی چەوتی پیاوانی زەردەشتی، خەڵكی زۆربەی زۆری ببنە مەسیحی و تەنانەت خانەوادەی ناودارەكان بوبونە مەسیحی، ئەودەمە سەنتەری كەنیسەی رۆژهەڵات لە سەلمان باك بووە كە پایتەختی هاوینەی دەوڵەتی ساسانی بوو [25].
لێرەدا كۆتای بە وتەكانمان دەهێنین بە وتەیەك : كە زەردەشتیەكان وەك ئەهلی كیتاب لەلایەن موسڵمانانەوە مامەڵیان لەگەڵدا كراوە وەك جزیە دان ، بەڵام ئافرەتیان و خواردنیان حەرام بووە لەلایەن موسڵمانەوە، بە پێچەوانەی یەهود ونەصاراكانەوە، واته ئافرەتانی زەردەشتی حەرام بووە شووبكەن بە موسڵمانان وه به هيچ جۆرێك ئافرەتی موسڵمان نابێت خێزانى زه ردەشتى بێت.لێرەدا بە كورتی و پوختی دەڵێین : نوخبەی كوردی هەمان كێشەی نوخبەی گەلانی چواردەورمانیان هەیە لە دۆزینەوەی ناسنامە، دەیانەوێت زۆر بەسادە و ساكاری خەڵكی چەواشە بكەن كە زەردەشتیەتیان پێبفرۆشنەوە بەڕێگایەكی رۆمانسی، بۆ دورخستنەوەیان لە ئاینی پیرۆزی ئیسلام، بەو دید و تێڕوانینه‌ی كە گوایە زەردەشتیەت ئاینی رەسەنی كوردیە، لەكاتێكدا هەموو بیرمەندان و لێكۆڵەرەوەكان ئەوە دەزانن كە ئاینی زەردەشتی ئاینی رەسەنی فارس بوو، لە ئیستا و كۆنیشدا. لەڕاستیشدا بەڵگە نەویستە كە كۆمەڵێك هەڵساون بەكاری ئێرانیەكان بۆ برەودان بە زەردەشتیەت، چونكە ئەمەش وا دەكات كە یەك ریزی نەتەوەكەمان و بیروباوەڕیان تێكبدەن، لێرەدا پێویستە و وایدەبینم كە دەزگا حكومیەكان هەڵسن بەكار و ئەركی سەرشانیان بۆ پاراستنی بیروباوەڕی گەلی كورد، وە لەهەمان كاتدا پێویستە زانایان و بانگخوازان هەڵسن بە كارو ئەركی سەرشانیان لەبەرامبەر ئەم چەواشەكاری و موئامەره‌یە كە دەكرێت بەگرنگ لێی بڕوانن و له‌سه‌ری هه‌ڵوێستە بكه‌ن.
[1]نۆستالۆژیا یان نۆستالجیا بە ئینگلیزی:( nostalgia) وشەیەکی یۆنانی کۆنە و ئاماژە بۆ ئەو ئازار و ناخۆشییانە دەکات کە نەخۆش دووچاری دەبێت بەهۆی سۆزی گەڕانەوەی بۆ ژینگەکەی خۆی و ترس لەوەی نەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ڕابردووی شوێن و ژینگە بنەڕەتییەکەی، ئەم زاراوەیە بە مانا مەجازییەکەی، واتە: گەڕانەوە بۆ ڕابردوو یان سۆز بۆ ڕابردوو، بۆ شوێنی یەکەم. زەمەنی نۆستالۆژیا پەیوەستە بە زەمەنی ڕابردوو، گوتاری نۆستالژیا گوتارێکی ڕابردووخوازە، کەسی نۆستالژیا دەخوازێ بوونی خۆی لە ڕابردوودا پایەدار بکات، بەو پێیەی ڕابردوو هەمیشە سەردەمی شکۆ و سەروەرییە، چوونکە لە ئێستادا ئەو شکۆ و ڕەسەنێتییە بوونی نەماوە.)وەرگێڕ
[2] فه رهاد شاكه لى ، فه لسفه ى كورده وارى: يا وه همى خوا پەرستن ٥-١٠-٢٠٠٦
[3] (A, V .Williams Jackson, Zoroaster the prophet of ancient Iran, New York, AMS press, 1965. p.196).
[4] Diakonoff, I. M. In The Cambridge History of Iran, Vol 2: The Median and Achaemenian Periods. Edited by Ilya Gershevitch, 1- 24. Cambridge. vol 2.pp.140).
[5] عه لى ئه كبه ر سه رفراز و بەهمه ن فه يروز مه ندى، ديرين ناسى وهونه ر له سه ردەمه مێژویيه كانى دەوڵەتى ماد وهەخەمەنشى و. وريا قانع، هەولێر، هيفى ٢٠٠٧ ، ل ٢٣٠-٢٣١
[6] سليمان دخيل سليمان “عقائد الأكراد قبل الفتوحات كيف كانت ؟ وكيف تغيرت فيما بعد .!! ؟http://www.bahzani.net/services/forum/showthread.php?
[7] پرووشـــــــــــــه: زه‌رده‌شت: مێژوو، زمان، کولتور، ناسنامه proosha2.blogspot.de/2015/01/1.htm
[8] The Muslim Contribution to the Renaissance – International Institute of www.iiit.org/.…/books-in-brief_studies_in_islamic_civilizati… : Abridged Edition of Ahmed Essa and Othman Ali’s Original. STUDIES IN ISLAMIC CIVILIZATION. The Muslim Contribution to the Renaissance. Ahmed Essa with).
[9] بۆزانیاری زیاتر خوێندنەوە ئەم باسانە تەماشای پێکەی خودی زەردەشتیەکان بکە Zoroastrianism, Cosmogony Or Theories of Creation http://www.hinduwebsite.com/zoroastrianism/cosmogony.asp , “COSMOGONY AND COSMOLOGY i. In Zoroastrianism/Mazdaism” ,http://www.iranicaonline.org/articles/cosmogony-i
[10] أر.س. زنر، سه رهه ڵدانى و ئاوابوونى زه ردشتيگه ری ، و.شه مال ته ر غیبی ، ناوه ندی مێژوویی جه میل روزبیانی ،٢٠١٤ .ل.٢٩
[11] سقوط كيو مورتان- آدم الزردشتية ،لاپەڕە ٣٩
[12] ارثر كريستنسن ، إيران في عهد الساسانيين ،لاپەڕە٣١٣.
[13] كريستنسن،س.پ، لاپەڕە ٣١٨-٣١٩.
[14] THE OLD EASTERN IRANIAN WORLD VIEW ACCORDING TO THE AVESTA pp. 640-663 Chapter DOI: http://dx.doi.org/10.1017/CHOL9780521200912.014 ).
[15] لێکۆڵینەوەیەکی ئەکادیمی لەم بارەیەوە هەیە کە تایبەتە بە هاوسەرگیر مەحرەم لە زەردەشتیەت دا. Touraj Daryaee “Marriage, Property and Conversion among the Zoroastrians: From Late Sasanian to Islamic Iran ” , Journal of Persianate Studies 6 (2013) 91-100 brill.com/jps .
[16] . Rivayat Part II Translation Pahlavi Text – Scribd https://pt.scribd.com/…/Rivayat-Part-II-Translation-Pahlavi-
[17] بڕوانە سەرچاوەی زند الأفستا: أحكام روح العقل. لاپەڕە ٧٦١-٧٧٧
[18] بروانه سەرچاوەی (اسماعيل أبي الفداء كتاب المختصر في أخبار البشر قاهرة المطبعة الحسينية ١٩٠٧ , ١/٤٤، ودكتور محمد أبو المحاسن عصفور معالم حضارات الشرق الأدني دار النهضة العربية للطباعة والنشر الطبعة: ١٤٠٨هـ – ١٩٨٧م ١/٢٦٩).
[19] المجوسية = الزرادشتية.: جدل التوحيد والتثنية ،
http://alhiwarmagazine.blogspot.ca/2016/07/blog-post_46.html
[20] (.C. Zachner , Zurvan , A Zorasterian Dilemma ,Oxford university press , 1955 , pp.278-84 )
[21] ( زه ردشت و زه ردەشتيه كان ، لاپەڕە ٦٠-٦١).
[22] ( زه رده شت ، ل ٢٧-٢٨ ). يقول جريج سيفج أن ادعاء التوحيد لا يسنده لا آفيستا ولا الممارسة العملية لاتباع هذا الدين ولا تاريخه تەماشای سەرچاوەی: .(The religion of Achmenian Iran , chapter 14. CH.4vol14)
[23] R. c. Zaehner , the Dawn and Twilight of Zoarasterinaism , New York : Putnam and Sons .LTD ,1961 . p.67-68.
[24] عەبدوڵا موبەلغی ئابادانی،مێژوی ئاینی زەردەشت، نووسينی وەرگێڕانی : وريا قانيع ،ل٦٤-٦٥.
[25] بروانه: زه ر دشت و زه رده‌شتيه‌ت ، ل ١٥-١٦.
به‌روار: 08/10/2016
بینین: 4170
|