 كورد له قۆناغى دواى داعش
بەگوێرەی ئەو خوێندنەوانەی كە لەسەر ئاسی عێراق دەكرێن، دەكرێت بوێترێت كە ئەم ولاتە دەرفەتێكی كەمی هەیە كە وەك ولاتێكی فیدرالی یەكگرتیوو دیمكراسی بمێنێتەوە كەوا بۆی دانراوە لە دەستور سالی 2005دا. هەرچۆنێك بێت، ئەگەری لە دەستدانی شێوەیەكی كۆنفیدرالی باشترە لە دابەشبوونی ولات بۆ سەر سێ قەوارە كە هەروەك چۆن پێشنیازكراوە لەلایەن چەند بازنەیەكی سیاسیەوە. بەبێ گوێدانە ئەو شێوازانەی كە سیاسیەكان دایان رشتوە بۆ عێراقی دوای داعش. كێشەی گەشەكردنی تایفی، فرە نەژادی و سیاسەتی فراوانكردن و پاوانكردنی هەرێمی پێویستە چارەسەبكرێت.
ململانێی ئێمە ئەوەیە كە هەتا ئێران هەیمەنەو دەسەلاتی هەرێمی بەردەوام بێت، عێراق بە پەرتەوازەی دەمێنێتەوە دەبێَتە دوو یان سێ قەوارەی جیاواز لە رووی تایفی و نەژادی، دواجار چەند دەرئەنجامی جیاوازی لێدەكەوێتەوە.
بەربەستی مانەوەی عێراق وەك ولاتێكی یەكگرتوو لەسەر ئەو نەخشەییەی كە بەریتانیەكان دایرشتبوو لەسەردەمی بەعسیەكاندا بەشێوەیەك كە نەتەوەیەك لەسەر سێ پارێزگا بنیاتنرا ئەویش بەغدا، بەصرە و موسل، كە دانیشتوانەكەی سروشتێكی تێكەلی هەبوو لەگەل هەبوونی ململانێی ناسنامە. ئەم شێوە لە دەولەتە دوای كۆتایهاتنی شەری یەكەمی جیهانی دروستبوو،وەك پاشماوەی ئمپراتۆریەتی عوسمانی، هەموو ئەمانە تێكەلكرابوون و نەخشەكانیان بەشێوەیەكی هەرەمەكی كێشرابوون.
لە عێراق، مەلیك فیصل-ی یەكەم (1921-1933) بوو بە دامەزرێنەری عێراقێكی مۆدێرن، دوای دوو دەیە لە پێكەوەژیان و كاركردن بۆ بەرزكردنەوەی هەستی نشتمانپەروەری لەنێوان عێراقیەكاندا، ئەمەی ووت ” بەدڵێكی پر خەمەوە ئەمە دەلێم كە هیچ كەسێكی عێراق، بەلكو ژمارەیەكی بەرچاوی مرۆڤ، خالین لە بیروباوری نشتمانی، پرن لە دابونەریتی ئاینی، كاری نامەنتیقی و بە كۆمەلێك پەیوەندی نائاسای و شاز پێكەوە بەستراونەتەوە، گوێرەیەلی شیتان و حەرشی پاشان وە بەبەردەوامی ئامادەن بۆ راپەرین دژی حكومەت.”
چاودێریكردنی گۆرەپانی عێراق لەهەمان ئەو بیروبۆچونە نزیكە كە لەسەردەمی مەلیك فیصل لەسەر عێراق ووتران نزیكەی 70 سال بەر لە ئێستا. بەشێوەیەكی گشتی خەراب بەكارهێنانی دەسەلات و رێوشوێنگرتنەبەری لەلایەن ئەو كەسانەوە كە كارمەندی بەریتانیا بوون وە دواجار لەلایەن رژێمی سەربازی و تاكەرەوی بەر لە ساڵی 2003 كە ولاتەكەی بەشیوەیەكی پتەو راگرت. لەماوەی 10 سالی رابردوودا، ئەو پێكهاتە دیكتاتۆریەت و داپلۆسینەر و هێشتنەوەی خەلك و تایفەكان بەیەكەوە لە رێگەی هێز، ئەوە لە لایەن ئەمریكیەكانەوە كۆتای بە رژێمی سەدام و دەسەلاتەكەی هێنا كە عێراقی لەسەرەتایەكی خراپی مێژوو دانا. دوای ئەمە، دەرفەت بۆ دیمۆكراسی بەشێوەیەكی خێرا بەرەو نەمان چوو، بەهۆی تێكچوونی بارودۆخ هاتنەناوەوەی دەرەكی پر لە بەربەست بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەك نەتەوە.
بەبەراورد لەگەل سالانی داگیركردن لەلایەن ئەمریكا و هێزەكانی هاوپەیمانان، عێراق باشبوونێكی باشی بەخۆیەوە بینی لە ماوەی سالانی 2007-2011 لە رووی باری ئاسایش و كەمبونەوەیەكی بەرچاو لە توندوتیژی. لە راستیدا، لە ناوەراستی 2007، قوربانیانی دەستی توندوتیژی بە رێژەی 90% كەمكرایەوە. یان لەدەستدان بە كردەوەی تیرۆرستی كەمبونەوە لە 2،300 كەس لە سالی 2006 بۆ322 كەس لە هەر مانگێكدا لە سالی 2011. دوای چەند خولێكی هەلبژاردن لە تەواوی بۆ پەرلەمان و هەلبژاردنی پارێزگاكان، لەو باورە بوون كە وەلاتی عێراق لەسەر رێرەوەی بە دیمكراسی بوونە. بەپێچەوانەوە، هەلبژاردنی سالی 2005 كە سونە بەشدار نەبوو لە هەلبژاردنەكە، بەلام لە هەلبژاردنی سالی 2009 بەشداربوونێكی باش لەلایەن هەموو تایفە و نەژادەكان و كۆمەلە سیاسیەكان بینرا.
بەشێوەیەكی گشتی، پێشكەوتنێكی باش هەبووە لە رووی سیاسی و ئابووری لەم ماوەیەدا. پێكەوە هەول وكۆششی رووبەرووبونەوەی ئەمریكا و عێراق وایكرد كە قاعیدە بەشێوەیەكی تەواو كۆتای پێبێنێت لە عێراق. ئەم دەستكەوتە لە بە هەول و یارمەتی بەرەی سونەوە و پێدانی چەند پۆستێك بە كورد لە بەغدا دەستكەوت
لە كۆتای سالی 2010، دەسەلاتی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی گەیشتنە ئەو بۆچونە كە عێراق دەتوانرێت بە شێوەی دیمكراسی كاربكات و ببێتە نمونەی ئەو ئامانجەی كە ئەمریكا بۆی هەولدەدات بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی دیمۆكراسی لە رۆژهەلاتی ناوەراست.
هەرچەندە، لەگەل كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق لە سالی 2011، شتەكان بە پێچەوانەوە بینران، شارەزایان ئەمە بۆ كۆمەلێك هۆكار دەگێرنەوە وەك سروشتی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق دوای رووخانی صدام و هاتنەناوی ئێران. نوری مالكی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە سالانی 2006-2014 سیاسەتی لەسەر بنەمای توندوتیژی تایفی و تاكرەوی بنیاتنابوو. ئەم سیاسەتە هەموو ئەو دامودەزگا دیموكراسیانەی كە لەلایەن ئەمریكاوە بنیاتنران لە عێراق راگیران، وە حوكمی تاكە كەسی شوێنی گرتەوەو سیاسەتی پەراوێزخستنی كورد و سونەی جێبەجێكرد. هێزەكانی (سەحوە) چەككران و هەلوەشێنرانەوە دوای نەمانی رێخراوی قاعیدە. دوای فشارێكی زۆر لەلایەن ئەمریكاوە، نزیكەی 20% ئەم هێزە جێگایان لە ناو هێزەكانی عێراق بۆكرایەوە وە ئەوانەی تریش شوێنیان بۆ بكرێتەوە لە حكومەت. چەكدامالین لە بەرەی سحوە وای لە بەرەی سونە كرد زۆر لاواز بێت لە عێراق، لەكاتێكە هێزی ملیشیا بەردەوام لە بەهێزبوندا بوو.
پشت بەستنی مالیكی بە ئێران رێگەی خۆشكرد كە ئێران هەیمەنە و دەسەلاتی خۆی بەسەر عێراقدا بسەپێنێت. ئەم سیاسەتانە زیاتر خەلكی سونەی عەرەبی تورەكرد كە دواجار وەك بزوتنەوەیەكی خەلك هاوپەیمانیەتیەكیان پێك هێنا. سەرەتا بە رێگەی ئاشتیانە سەری هەلدا لە 2012 تاوەكو لە رێگەی هێز كۆتای پێهات لەلایەن مالیكیەوە.
سیاسەتی تاك لایەنەو مەركەزیەت وای لە كوردەكانیش كرد بێ ئومێد بن لە حكومەتی بغدا و ئارەزوی جیابونەوەیان زیاتر بێت. كوردەكانیش هەولیاندا بۆ بەدەستهێنانی ویستێكی ئازاد لە سالی 2005 بۆ مانەوەی لە چوارچێوەی عێراق. ئەمە لەسەر بنەمای تێگەیشتنی عێراقێكی دیموكراتی فیدرال هەروەك چۆن لە دەستوری 2005 و رێكەوتنی هەولێری واژۆكرا لە نێوان سەركردەكانی عێراق و كورد لە رێگەی هاندانی ئەمریكاوە. لەگەل سەرهەلدانی دەولەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ناسراو بە (داعش) دواجار داگیركردنی هەرێمی سونە لە عێراق، كوردەكان دەسەلاتی خۆیان درێژكردەوە لە ناوچەی جێناكۆكەكان نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق. ئەمە بۆە هۆی ئەوەی كە دەولەتی عێراق بۆ سێ بەش بەدرێژای هێلی نەژادی و تایقی لە ناوچەكە روویدا.
حكومەتی ئێستای (حیدر عبادی) كە لە پایزی مانگی 09-2014 دامەزرا وەك حكومەتێكی هاوپەیمانی نشتمانی هەندێك رێگای گرتنە بەر بەرامبەر داعش كە پێدەچێت كاریگەری باشی هەبووبێت. داعش هەندێك شاری گرینگی لەدەستدا لەو كاتەوەی حكومەتی هەرێم و بەغدا دەستیانكرد بە شەركردن و بەرپەرچدانەوەی داعش لە سالی 2014.
سەرباری ئەو دەستكەوتە ئەمنیانەی ئەم دوایە، عێراق تا ئێستا لە بارودۆخێكی ناسك دایە. داعش، تائێستا 17% خاكی عێراقی لەبەردەستدایە كە پێكدێت لە موصل كە دووەم گەورەترین شارە لە عێراق. عەرەبی سونە چونەپال حكومەتی عبادی بەسەر بنەمای ئەوەی كە داواكاریەكانیان جێبەجێبكرێت كە بریتین لە:
1. ئازادكردنی هەزاران بەندكراوی سونی كە بەتۆمەتی تیرۆر گیراون ( بەگوێرەی یاسای ژمارە 4ی تیرۆر) كە رێخراوەكانی مافی مرۆڤ بەگومانەوە سەیری ئەمە دەكەن.
2- هەلوەشاندنەوەی یاسای ریشەكێشكردنی بەعس كە رێگری لە سیاسیان و كارگێران و پشتیوانانی صدام حسین دەكرد.
3- هەبوونی نوێنەرایەتی زیاتری لە دام و دەزگاكانی سەربازی.
دوای تێپەربوونی زیاتر لەسالێك لە حوكمداری، حیدر عبادی سەرنەكەوت لە جیچبەجێكردنی داواكاری سەركردەكانی سونە، لەكاتێكە ئارامی و صبری سونەكان بەرەو نەمان دەچێت، دواجار باوری خۆیان لەدەست دەدەن.
كەوتنی رێخراوی قاعیدە لە سالی 2007، نە تورەی سونەكانی كۆتای پێهێنا، نە خەم و ئازاری سونەكانی لە شەری دژ بە داعش كۆتای پێهێنا. بە كشانەوەی هێزەكانی داعش لە عێراق لە سالی 2011، بەرێز ئۆباما، بە بێ ئاگای یارمەتی كۆكردنەوەی ئێرانیدا لە چوارچێوەی عێراق وە سونیەكانی پەرتەوازەیكرد لە نزیكترین پیاوی بەهێز. ئالاس كە دەولەتی ئیسلامی لە عێراق و شام بریتی بوون لە نەوە كوشندەكانی ئەلقاعیدە.
شكستهێنانی داعش و سونەكان
شكاندنی داعش تەنها لە ریگەی وەسیلەی سەربازیەوە، گەشەكردنی ئەو بۆشاییە نێوان سونەو شیعە لە بەغدا كەم ناكاتەوە. بە ئەستەم ئاماژە دەبینرێت لە ئاسۆی حكومەتی بەغدا كە ئەوە پیشان بدات بۆ چارەسركردنی كێشەكانی عەرەبی سونە. عبادی كۆت و بەندی لە سیاسەتەكاندا هەیە بەرامبەر بە سونە و بازنەی سەر بە ئێران لە بەغدا، ناتوانێت هیچ دەستپێشخەریەك بكات بەبێ مەترسی خستنە سەر پۆستەكەی. علی خدری، بەم ووتەیە كۆتای هێنا “حكومەتی عێراق حكومەتێكی تایفی بێ ئومێدە، گەندەلە وە بەشێوەیەكی گشتی نەگونجاوە بۆ حكومرانی كە ەلكەكەی دەتوانێت ببێتە خۆشگوزارانترین نەتەوەیەك لە دونیادا.”
لە گەل بەسەرچوونی كات، نیگەرانیەكانی سونە هەتا دێن ئالۆزتر دەبن و گرانتر دەبن بۆ چارەسەركردنیان، یاسای پاسەوانی نشتمانی بۆ نمونە هاوپەیمانی نشتمانی سونە بە پشتیوانی ئەمریكا پێشنیازێكی پێشكەشكرد بەلام پەسند نەكرا لە پەرلەمانی عێراق، پرۆژەكە هەندێك لە دەسەلاتی ئاسایشی دەدا بە پارێزگاكان وە بۆ ماوەی چەند مانگێك راگیرە لەلایەن شیعەكانی كە بەلای ئێرانەوە دەشكێنەوە ئەوانەن كە دەیانەوێت دەسەلات پاوان بكەن. دەیان و هەزاران خەلكی سونەی ئەو ناوچانەی كە لەلایەن داعشەوە ناوچەكانیان كۆنترۆلكراوە، رێگەیان پێنادرێت بۆ گەرانەوەیان بۆ شوێنی خۆیان. لە كۆتایدا، پرۆسەی پاكتاوی تایفی تا ئێستا رانەگیراوە لەلایەن حكومەتی عبادیەوە. لەراستیدا، دانیشتوانی سونەی بەغدا و دەوروبەری وە ئەوانەی لە پارێزگای دیالە-ن ئومێدی خۆیان لەدەستداوە بۆ گەرانەوەی زێدی باوباپیرانیان كە تەختكراوە لەگەل زەوی یان پركراونەتەوە بە خەلكی شیعە.
لەگەل ئەمەشە، بەردەوامی عێراق وەك یەك نەتەوە بە ئەگەرێكی دوور نیە. پێویستی بە سەركردە هەیە كە دەستپێشخەری بكات و تێروانینی خۆی هەبێت و ئیرادەیەكی هەبێت لەسەرووی تایفی مەیلی نەژادی. كۆمەلێك تحدیات و بەربەستی سیاسی و ئابووری هەن كە پێویستە مامەلەیان لەگەل بكرێت. شێركۆ كرمانجی، نوسەرێكی عێراقی بەم شێوەییەی خوارەوەی كۆكردۆتەوە.
ئاشتەوای سیاسی نێوان گروپ و نەژادەكان پێویستی بە یاسا هەیەبۆ رێخستنەوەی دابەشكردنی داهات كە لە سەرچاوە سروشتیەكانی و بەرێوەبردنی یەدەگی نەوتی ولات و چارەسەری درێژخایەنی ناوچە كێشەلەسەرەكانی نێوان هەلێر و بەغدا وە شاری دەولەمەند بە نەوتی كەركوك-ە. هەرچەندە، ئەم كێشانە گەورەترین هەرەشەن بۆ سەقامگیری ولات. هیچ هەنگاوێكی كرداری نەنراوە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە. عێراق بە بارودۆخێكی ناسكدا تێدەپەرێت چونكە ئەم سەرچاوانەی باسكران دەبێت چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە.
هۆكارەكانی ئێران
سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە عێراقی دوای صدام، پەیوەندیەكانی نێوان پێكهاتەو گروپەكانی عێراقی خراپتر كردوە. هەندێك لە شیكارانی سیاسی پێیان وایە كە ئێران خێرا ئەو بۆشاییە سیاسیەی كە دروست بوو لەدوای صدام پریكردەوە، كشانەوەی هێزی ئەمریكی و هاوپەیمانان لە عێراق لە سالی 2011 وە كەمی كاریگەری سیاسەتی ئۆباما و كەمی سەربازی و تێوەگلانی دیبلۆماسی لە عێراق، تاوانی دایە ئێران بۆ ئەوەی ئەم بۆشایە پربكاتەوە.
پشتبەستن بە بیروبۆچونی ئەو گروپە شیعانەی كە لە دەرەوەی عێراق دەژیان بۆ دەركردنی صدام، وە دەسەلاتی ئەمریكا لە عێراق زۆر لە نزیكەوە ئاگادار بوو كە ئەم گروپە پەیوەندیێكی باشی لەگەل ئێران هەیە وە ناتوانرێت حوكمی عێراق بكا بە پەراوێزخستنی ئێران.گروپی شیعە زۆر كاریگەر بوو لە رازیكردنی دەسەلاتی كاتی هاوپەیمانی و هێزی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆ هەلوەشاندنەوەی هێزی عێراقی و هێزی ئاسایشتی تر. ئەمە رێگەی بۆ گروپە شیعەكان خۆشكرد بۆ دروستكردنی هێزێكی نوێی عێراقی كە بەشیوەیەكی سەرەكی لە ملیشای شیعە سەر بە پاسەوانی شۆرشی ئێرانن، پێك بێت. دواجار، ئەو ملیشیاییە كە بە ناوی “سوپای نوێی نیزامی عێراق” راهێنان و پر چەك كران. ئەمریكا، بە بێ ئاگایی ئاسانكاری بۆ ئێرانیەكان كرد بۆ كۆنترۆلكردنی عێراق. هەرچەندە، بەرپرسانی ئەمریكا هەولیاندا بۆ ئەوەی ئەم سوپایە پەراوێز خەن، رژێمی مالیكی هەستە بە دەركردنی زۆبەی بەرپرسە سەربازیەكانی كورد و سونە. ئەمرۆ هەموو بەرپرسە سەربازیەكانی هێزی ئاسایشی فیدرالی لەم ولاتە، بە هەموو مەبەستەكانەوە بریتین لە كەسانی شیعە. لەگەل ئەمەشە، دروستكردنی (حشدی شعبی) بۆبەرپەرچدانەوەی داعش كە هەرەشەیەكی گەورە بوو بۆ عێراق لە سالی 2014 كارتێكی تری دا بە ئێران بۆ بەهێزكردنی كاریگەری و دەسەلاتی خۆی لە عێراق. حشدی شعبی بریتیە لە هێزێكی پالنەری گروپە ملیشیا شیعەكان كە بە پشتیوانی پاسەوانی شۆرشی ئێران سەری هەلدا، هێزێكی كاریگەر بوون لە شەر دژی داعش. بەرپرسانی بالای ئەم هێزە پشتگیری دەكرێن لەلایەن پاسەوانی شۆرشی ئێران و حزبوللەی لوبنان كە پشتگیری زانیاری و راوێژكاری لۆجستیكی و چەكیان پێشكەش دەكەن. جگە لە شەر، گروپەكانی ناو هێزی حشدی شعبی كاریگەری باشیان بەدەست هێنا لە نێوان شیعەكان و بۆئەوەی ببن بە هێزی سیاسی سەرەكی لەگەل ئەو ئەندامانەی سودمەندن لە هێزەكانیان و سەركەوتوون لە شەری مەیدانی.
هادی العامری، سەرۆكی گروپی بەدر لە پەرلەمانی عێراق، سەرۆكی بالای حشدی شعبیە. ئەو نایشارێتەوە لەو پەیوەندیەی كە هەیەتی لەگەل فەرماندەی هێزی (قودسی) ئێرانی قاسم سلێمان. لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەی “شەرق الوست” وتتی ” راوێژكارانی ئێرانی هاوكاری ئێمەن لە چەنگدا وە باشترین راوێژ و ئامۆژگاریمان پێشكەش دەكەن و شانازیان پێوەدەكەین چونكە یارمەتیمان دەدەن بۆ ئازادكردنی پارێزگای نەینەوە و ئەنبار دوای ئەوەی شاری كەركوك و تكریتمان ئازاد كردن.” هەروەها رەخنەی لەوانە گرت كە دژی هەبوونی ئەوانە لە عێراق، بەبێ ئەوان و بەبێ قاسم سلێمان، عێراق دەكەوتە ژێر دەستی داعش.”
علی خدری سەرسورمانی خۆی دەربری لەسەر ئەوەی كە سەرباری ئەو پەیوەندیەی نێوان ئێران و حشدی شعبی و هێزەكانی تری عێراق،ئەمریكا رۆلی هێزی ئاسمانی و گولە نەبر و دیبلۆماسی دابین دەكاتبۆ ملیشیای كە چەندان پێشێلكاری دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجام دەدەن. هەندێك هاوپەیمانی ناچارن لە ستراتیژیەتی دوژمنەكانمان و كۆماری ئیسلامی ئێران كە زۆرجار دووبارەبوونەوەی هەمان تاكتیكە ناشرینەكانی دەولەتی ئیسلامین دەكەن.
رێكەوتی 12-02-2015 ، سلێمان بە ئاژانسی هەوالی فارسی راگەیاند، ئێران كۆنترۆلكردنی عێراقی لە رێگەی ملیشیا شیعیەكان دەبینێت وەك هەنگاوێك بەرەو فراوانكردنی دەسەلات و سیاسەتەكەی لە رۆژهەلاتی ناوەراست. ئەمرۆ، ئاماژە و نیشانەكانی هەبوونی شۆرشی ئیسلامی هەناردەكراون لە تەواوی هەرێمەكە، لە بەحرێنەوە بۆ عێراق وە لە سوریاوە بۆ یەمەن و باكوری ئەفریقا. لەگەل ئەمەشە، حشدی شعبی وەك ئامرازێكی رازیكار بۆ پرۆسەی بە حیزبولاكردنیعێراقە.
هیچ هۆكارێك نیە بۆ ئەوەی باور بكەی كە دوای نەمانی داعش، ئەم هێزە ملیشیایە هەلبوەشێتەوە. لە راستیدا، ئەوانەی لە دەرەوەی كۆنترۆلی حكومەتی عبادین وە زیاتر دلسۆزی مالكین كە هەماهەنگكاری دەكات لەگەل ئێران بۆ بەرێوەبردینیان. لە راستیدا، بە لاوازبوونی حكومەتی مەركەزی زیاتر لە هەموو جارێك و غیابی هێزی ئەمریكا وایكردوە كە هێزە ملیشیاكان زیاتر لە هەموو كاتێك سەرقالی كار بن. لە بەرژەوەندی ستراتیژیەتی دەولەتی ئێراندایە بۆ بەهێزكردنی دەستكەوتەكانی لە عێراق و رۆژهەلاتی ناوراست بۆ پێشخستنی تموحاتەكانیان لە چوارچێوەی دەسەلاتی هەرێمی كە ئێستا فەرماندەكانی ئێران بە ئاشكرای پیشانی دەدەن. عێراق ئستا زۆر نوێتر و گەورەتر و دەولەمەنترە لە لوبنان، وە هێزە ملیشیا بەهێزەكانی عێراق زۆر نوێ و گەورەتر دەولەمەنترن لە حزبواللە.
داهاتووی عێراق وەك بژاردەیەك
شیكارە سیاسیەكانی عێراق ئاشنان بە بۆییەی عێراقی و وێنەی بریقەداری داهاتووی عێراق. سەردەمی دوای داعش لە عێراق، ترسناكی كەمتر نابێـت لە ناوی رێخراوەكە خۆی. سیاسەتمەداریسەربەخۆی عێراقی (وایل عبدالتیف) بە رۆژامەی (نیقاشی) راگەیاند كە داعش بە نهێنی پالپشتی دەكرێت، بەلام دوای ئەمە، ململانێی زیاتری بەدواوەیە سەبارەت بە سنورەكان، پارە و هێز. دوای ئەوەی كە داعش زۆر هەنگاوی گرتنە بەر، هەندێكیان بە مەبەست، هەندێكیان بە رووداو ئەم ململانێیەی توند تر كرد لە رووی پێكهاتەی كۆمەلایەتی لە عێراق. ئەمە كۆتی نایەت تەنها لەبەر ئەوەی ئەم گروپە دەیكات. سیاسیانی كوردیش هەمان ئەو بیرو بۆچونەیان دووبارە كردەوە بە شێوەی كە عێراق ناگەرێتەوە بۆ باری ئاسی بەر لە كەوتنی موسل لە 10-06-2014. شوێنە ناكۆكی لەسەرەكان ئەو شوێنانە كە كوردەكان دەلێن سەر بە ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردین و حكومەتی بەغدا دەلێ سەر بە سنوری عێراقن.
نوێترین تحدیات كە لە كەركوك سەری هەلداوە بریتیە لەو تەنگەژەییەی نێوان زۆرینەی شیعەی حشدی شعبی بەرێوەبردنی شاری كەركوك لەلایەن كوردەوە. حشدی شعبی لەسەرەتای مانگی 09-2014 رێگەی نێوان كەركوك-بەغدایان گرت لەگەل ئازادكردنی شاری توركمان نشین. لەگەل ئەمەشە، لە كۆبونەوەیەكدا لە سالی 2015، مسعود بارزانی ووتی “پێویستیان بە حشدی شعبی نیەن ئەگەر پێویستیمان پێیان بوو پێیان دەلێن.” ئەم ووتەكانەی دوای ووتەكانی حیدر عبادی هات كە حشدی شعبی وەك هێزێك كە نوێنەری هەموو عێراقیەكان دەكات وە دەبێت ئازاد بن لە ئەنجامدانی هەر ئۆپەراسیۆنێك لە هەر شوێنێك كە بیانەوێت ئەنجامی بدەن. بژاردەكانی داهاتووی عێراق دوای داعش سنوردارن، وە مانەوەی رژێمی فیدرالی وەك ئێستا وە لەدەستدانی كۆنفیدرالی و دابەشبوون بەدرێژای هێلی تایفی و نەژادی, هەتا بەرلە دووركەوتنەوەی مالیكی لە دەسەلات و سەرهەلدانی داعش، هەندێك خەلك جەند شكلێكیان پێشكەشكرد بۆئەوەی عێراق بە یەك پارچەی بهێلنەوە بۆ رێگە گرتن لە حوكمی تاكە كەسی. جۆی بایدن، جێگری سەرۆكی ئێستای ئەمریكا و سیناتۆری بالای لیژنەی پەیوەندیەكانی دەرەوە لە كۆنگرێس پێشنازی ئەوەیكرد لە سالی 2006 كە دەبێت عێراق بۆ سێ هەرێم دابەش ببێت- كورد-شیعە-سونە لەگەل حكومەتی مەركەزی لە بەغدا. لە ووتارێكیدا لە رۆژنامەی نیۆرك تایمز، جۆی بایدن كە بیرۆكەكە بۆ ئەوەیە كە عێراقێكی لامەركەزی یەكگرتوو هەبێت، دەرفەت بدرێت بە نەتەوەو نەژادی جیاواز بۆ راپەراندنی كارەكانی خۆیان وە حكومەتی مەركەزی وەك بەرپرسی بەرژەوەندیە گشتیەكان دیاریبكرێت. بایدن و هاونوسەرەكەی لێسلی گێلب ئاگاداری ئۆپۆزسیۆنی كردەوە لە رێگەی چەند عێراقیەك كە سونەكان پێویستە پارەیان پێبدرێت بۆ ئەوەی ئەو ناوچە هەژارنشینەیان ببوژێنەوە. دەستور پێویستە هەمواربكرێت بەشێوەیەك كە گەرەنتی و سود بدات بە سونەكان. دە سال بەر لەئێستا، بۆسنیا دابەش بوو لە رێگەی پاكتاوی نەژادی، دوای نیگەرانیێكی زۆر، ئەمریكا هەنگاوی بۆ ئەمە نا لە رێگەی پەیماننامەی “دەیتن” كە تەواوی ولاتەكەی دابەشكرد بۆ سێ هەرێمی جیاوازی نەژادی بەشێوەیەك كە ریچگەی بە موسلمان و سربەكاندا هێزی جیاوازی خۆیان هەبێت. بەیارمەتی ئەمریكاو هێزەكانی تر، بۆسنیاكان بۆ ماوەی 10 سال لە ئاشتیدا ژیان و ئێستا بەهاوبەشی و پێكەوە حكومەتی ناوەندی بەهێز دەكەن لەگەل وازهێنانیان لە سوپای جیاواز.
دوای 3 سال، ئیڤان ئیلەند، زانایەكی ئەمریكی كتێبێكی نوسی بەناوی “دابەشكردن بۆ ئاشتی” ستراتیژیەتی دەرچون بۆ عێراق (پەیمانگای سەربەخۆ ئۆكلاند كالیفۆرنیا-2009) نوسەر داوای دانوستانێكی دابەشكردن (دابەشكردنێكی نەرم) بۆ عێراق و هەرێمی ئۆتۆنۆمی كە ناوەند لاواز دەكات. ئەلەند بەرگری لە بۆچونەكانی دەكات بە گفتوگۆكردنی لە رێگەی ولاتێكی دەستكردی وەك عێراق كە بە یەك گروپی تایفی-نەژادی فەرمانرەوا وە حكومتێكی ناوەندی لاواز وا لە هەموو گرپەكان دەكات هەست بە ئاسایش و سەقامگیری زیاتر دەكەن. هەروەها پێشبینی ئەوەی كردوە كە ئەگەر عێراق بە نەرمی دابەش نەكرا ئەوە رووبەرووی دابەشبوونی بە زۆر دەبێتەوە. نوسەر باس لەوە دەكات كە دابەش بوون ئاسان نابێت وە 15 رێنمای پێشكەش دەكات بۆ ئەوانەی بەدوای نمونەی كۆنفیدرالی دەگەرێن دوای یەكیتی ئەوروپا.
مایكرۆ فایسنزینۆ، نوسەر لە هافینگتۆن پۆست، نیو-دەیەك دوای پێشنیارەكەی بایدن، داوای لامەركەزی زیاتری كرد لە بایدن و گێلبەر بۆ عێراق. نوسیووی كە لە رووی مێژوویەوە، كەسێك ناتوانێت ئەگەری ئەوەی بكە كە عێراق لە دەرەوەی خالی گەرانەوەیە. دابەشبوونی ئەمری واقع كە بوونی هەیە ئەوە پارچەبوون شتێكی جێگیرە. لەراستیدا، هێلەكە لەوانەیە تێپەریبێت بەر لە ئێستا بۆ هێشتنەوەی یەكگرتووی نشتمانی . نوسەرەكە پێشنیاری ئەوەی كردوە كە دەستوری ئێستای عێراق دەبێت هەموار بكرێت بۆ ئەوەی عێراق بكەنەكۆنفیدرالی. هەرچەندە، هۆشداری دەدات بەرامبەر بە بژاردەی دابەشكردن وە راسپاردەی ئەوە دەكات كە عێراق دەبێت رێكبخرێتەوە وەك “كۆنفیدرالی نەگەیو” ی ئۆتۆنۆمی پارێزگاكان لەگەل دەسەلاتی زۆری بریاردان. سەرنوسەری ریڤیۆ بلومبێرگ ئاگاداریێكی هاوشێوە دەردەبرێت و دەلێ عێراق دەبێ دابەش بكرێت. حكومەتی عێراق بە شێوەیەكی ئاسان كەوتۆتە ژێر كاریگەری ئێران كە لە شەری بەوەكالەت تێوەگلاوە بۆ كۆنترۆلكردنی هەیمەنەی هەرێمی لەگەل سعودییەی عەرەبی و هاوپەیمانانی ولاتانی خەلیج و توركیا. كوردستانێكی سەربەخۆ لە بەشەكانی خۆی رووبەرووی هەرەشە و دوژمنداری دەبنەوە لەلایەن دراوسێكانی وە دەبێت پشت ببەستن بە ئەمریكا بۆ پاراستنی ئاسایش. جگە لەوە، كۆمەلگای نێودەولەتی وئەمریكا رووبەرووی هەرەشە و هاتن نوەەی ماوی ناوەنگیری ململانێكان دەكات لە نێوان كورد و حكومەتی مەركەزی لەسەر كۆنترۆلكردنی كێلگە نەوتیەكانی كەركوك. بۆ ناوچە سونەكان، نوسەرەكە ئەمەی وتووە ” ئەگەر وا دابنێین كە داعش هەرەسی هێنا، وەك ناوەندێك و شوێنێكی سەلامەت دەمێننەوە بۆ القاعیدە و گروپەكانی تیرۆرستی.
هەرچەندە، ئەوانی تر پێشنیازیان كردوە كە دابەشكردنی عێراق یان بینینی عێراق وەك ولاتێكی كەوتوو ” بە خوێن سنور بۆ كێشراو.” لە سەرەتاكانی 2006، پێتەر گالبرێس كتێبیكی بە ناونیشانی ” كۆتای عێراق” نوسەر داوای هەرچی زووی دابەشكردنی عێراقی كرد. گالبرێس كە بەشدار بووە لە دارشتنی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق. بەمە كۆتای پێدێنێت كە دابەشكردنی عێراق شكستی هێناوەو بەهۆی بەهەلە حساب بۆكردنی سیاسەت و بەرێوەبردنی عێراق لەلایەن ئەمەریكاوە دوای داگیركردنی. دەربارەی شیعە، نوسەر پێی وایە شیعەكان هەتا دەتوانن حوكمی ولات بەدەست بێنن وەك ولاتی خۆیان بۆ كۆتایهێنان بە دەسەلاتی سونە. بە كورتی باسی لەوەكردوە كە كورستانێكی سەربەخۆ، باشورێكی خۆ بەرێوەبەر، ملیشیا و تایفی كۆنترۆلكراوی پۆلیسی و سوپا واقعی حالی ئێستان. هەروەها دەلێت، كوردستانی سەربەخۆ زیاتر وەكو جیابونەوەی چیكۆسلۆڤاكیا دەچێت لەوەی شەری یوگسلاڤیا.”
لەمدوایانە، سەركردەی سیاسی و سەربازی رۆژئاوای و ئەمریكی كە بەشداربوون لە عێراق هەمان بیرۆكەیان هەبوە كە گالبرێس هەیبوو لە 2006. بۆ نمونە، جەنەرال رەیمۆند ئۆدێرنۆ، سوپاسالاری پێشوی سوپای ئەمریكا هۆشدای دا كە ئاشتەوای نێوان شیعە و سونە لە عێراق ئەستەمتر دەبێت بۆیە دابەشكردنی ولات باشترین چارەسەرە. هەندێك پێیان وایە هەولەكانی ئەمریكا بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەكگرتووی بەقەد هەولەكانی ئەمریكا بێ سودە كە كردی لە شەری باشوری ڤێتنام بۆ رێگەگرتن لە كەوتنی سەیگۆنی بۆ كۆمیۆنیستی باكور. بێسود بوو چونكە لیشیای شیعە پشتیوان بە ئێران ئەوانەن كە سیاسەتەكەیان داگیركردوە لە مەیدان نەك ئەمریكاو عبادی.
دۆزینەوەكان و راسپاردەكان
مێژوی داگیركاری عیراق و زنجیرەیەك لە دكتاتۆرە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق وایكردوە هاولاتیەكانی خۆیان رەتكەنەوە بۆ بەرەوپێشبچوونی نشتمان و فرە كەلتوری ۆ بەتواناكردنی بازنە جیاواز بۆ ئەوەی پێكەوە بژین. سیاسەتی هێزی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتی ئەمریكا دوای صدام نەخۆش-رازیكەربوو وە جیاوازیەكانی زیاتر قولتركردەوە لە ولاتەكە. كۆماری ئیسلامی ئێران خێرا بوو دەرفەتی لەو كەموكوریە وەرگرت كە لە سیاسەتی ئەمریكا هەبوو وە بەكارهێنانی وەك هەیبەتی خۆی لە عێراق. بە كەوتنی عێراق بۆ ژێر كۆنترۆلكردنی ئێران لە رێگەی بەكارهێنانی كاریگەریەكانی خۆی لە رێگەی گروپە شیعەكان و دەزگا منیەكان بەسەر سونە و كوردەكان چەند بژاردەیەك هەن:
1. دەستبەرداربوون بەم واقع و قبولكردنی بارودۆخەكە گواستنەوەی بارودۆخی هاوشێوە بۆ هاوشانەكانی كە لە كۆماری ئیسلامی دەژین.
2. گەراندنەوەی هێزی هاوپەیمانی بەسەرۆكایەتی ئەمریكا و ئەو هاوپەیمانیە سەربازیەی كە لەم دوایانە بە سەرۆكایەتی سعودیە دامەزرا بە مەبەستی دامەزراندنی هەرێمی فیدرالی لە چوارچێوەی عێراق.
3. داواكردن لە ئەمریكا بۆ گرتنەبەری زیاتری رۆل لە عیرَاق بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری ئێران. ئەمەش لە رێگەی هێنانەوەی سوپای ئەمریكا و راوێژكارەكان بۆ عێراق. حكومەتی عبادی و گروپە شیعەكان ئەمەیان بە توندی رەتكردۆتەوە وە سیاسەتی ادارەی ئۆبامە كە بریتیە لە “نهێشتنی هێزی ئەمریكی لەسەر خاكی عێراق، وە شەری نوێی ئەمریكی روونادات” ئەمە ئەم بژارەی ناواقعبین كرد. یان سونە یان كورد دەبێت چاوەرێی كۆماریەكان بێت كە بێنە سەر دەسەلات لە ئەمریكا بۆئەوەی سیاسەتێك بگرنەبەر بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری ئێران لە ناوچەكە. یان هەولدەن كە كۆمەلگای نێودەولەتی یان ئەمریكا رازی بكەن لە رێگەی هاوپەیمانی ئیسلامی بەسەرۆكایەتی سعودیە بۆ بەستنی كۆنگرەیەكی نێودەولەتی هاوشێوەی دەیتن دەربارەی بۆسنیا.
هیچ لەمانە ئاسان نین بۆ گەران بەدوایاندا، بەلام لانی كەم خراپن. بەدیلی ئەمانە بریتی دەبێت لە جێهێشتنی عێراق وە دروستكردنی بارودۆخێكی ناجێگیر لەگەل شەرێكی قورسی هەرێمی.
به‌روار: 27/05/2016
بینین: 1927
|