هزری سیاسی
  سەرهەڵدانی جیهانگیری وجیهانگیری سیاسی
نازك ئه‌حمه‌د
پێناسەو سەرهەڵدانی مێژووی جیهانگیری
بۆ پێناسکردنی جیهانگیری توێژەران کۆک نین لەسەر پێناسەیەکی یەگگرتوو وەک چۆن بۆ هەربوارێک لە بوارەکانی تر هاورانین هەر توێژەرێکە ، لە تیروانینی خۆی پێناسە بۆ بابەتەکان ئەکەن .
بەڵام هەریەک لە دکتور نەعیمە شومان و دیۆنیک پێناسەی جیهانگیریان کردووە 
 دکتور نەعیمە شومان پێی وایە" بەهۆی بەجیهانی کرن وڵاتان نەک هەر سەربەخۆیی خۆیان لە دەست دەدەن، بەڵکو دەچن بەرەو کۆیلایەتی، وڵاتەکان قەرزارن و هەمووشیان وەستاون لە دانەوەی قەرز، هیچیشیان بە دەست نیە لەبارەی ئەو قەرزانەی سەپانراوە بە سەریاندا".
وە دیونیک پیی وایە "جیهانگیری بریتیە لە زیاد بوون و بەهێزتر بوونی پەیوەندیەکانی نێوان کۆمەڵگەو وڵاتان ،بەشێوەیەک کە سیستەم و یاسا ئابوری ئێستا زیاتر رێک دەخات ".
بەو پێیە هەردوو توێژەر لە دوو گۆشە نیگاوە پێناسەیانکردووە بۆ جیهانگیری، کە دکتور نەعیمە شوماک بە نەرێنیەوە پێناسەی کردووە وە دیۆنیک بە پێچەوانەوە بە ئەرێنێەوە جیهانگیری وەسف کردووە .
وەک چۆن پێناسەیەکی یەگکرتومان نیە بۆ جیهانگیری بە هەمان شێوە بۆ چونی جیاوازیان هەیە لە سەر مێژووەکەشی.
نیومارکستەکانی وەکو ئەندرە گوندر فرانک و ئیمانوێل والرشتن بە جیهانی بوون دەگەرێنەوە بۆ ‌‌2500سال بەر لە دایک بوونی مەسیح.
بەشێکی دیکە وەکو ئاریک وۆلف و ویلکنسین پێیان وایە لە میسری کۆن و شارستانیەتی سۆمەری دەستی پێکردووە کە ‌‌‌1500سال بەر لە زایینەوە.
عەلی مەزروعی پێی وایە  یەکەم نیشانەی دیاردەی بەجیهانیبوون لە شارستانیەتی روژهەڵاتی کۆن بووە.
هەرووەها مارکس و ئەنگلس بە مێژووی سەرمایەداری ئەبەستنەوە، چونکە ئەوان پێیان وایە سیستەمی سەرمایەداری بەردەوام خەریکی یەکپارچە کردنی ئابووی و کەلتوری جیهانبووە.
بەڵام زاراوەی جیهانگیری لە دوای جەنگی جیهانی دووەم هەندێک جار لە کۆرو کۆبونەوەکان و هەندێک بەرهەمی تایبەتیدا بەکارهاتووە ،لەساڵی 1960چەندین زاراوەی تری وەک globslize،globalizing،globalization بەکارهاتوە تاوەکو لە ساڵی1961 چووە نێو فەرهەنگی وێبستەرەوە.
کەواتە لەنێوان ساڵانی (1960_1970) مرۆڤ ئاشنایەتی زۆری بۆ زاراوەی جیهانگیری پەیدا کردوە.
لە ساڵی1970 کاندا زیاتر لە بواری ئابووری بەکارهاتوەو لە ساڵانی 1980 کاندا لە بواری کۆمەڵناسی بووەتاوەکو ئێستا لە؛بواری ئابووری و سیاسی وکۆمەڵناس ...هتد بەکاردێت.
دەتوانین بڵێین هەر ئەم فراوانی بەکار هێنانە لە بوارە جۆراو جۆرەکان وای کردووە پێناسەیەکی یەگکرتووی نەبێت.

جیهانگیری سیاسی
بە جیهانیبوونی واتە ئاوێتە بوونی خاکی دنیا لە کۆمەڵگەیەکی یەگکرتوو .
بەوپێییەی کۆمەلگەی جیهانی لەگەڵ کۆمەڵگەی نەتەوەیی پەیوەندیەکی پێچەوانەیان هەیە،هەر رووکارێکی ژیانی کۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی دەوڵەتەوە سنووردار نەکرابێت ئەوا دەچێتە چوارچێوەی کۆمەڵگەی جیهانی.
واتە بەجیهانیبوون پرۆسەیەکە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی دەرباز دەبێت و مرۆڤەکان لە کۆمەڵگەیەکی فراوانتر درێژە بە ژیانی خۆیان دەدەن .
بەجیهانی بوونی سیاسی بە دەربازبوونی بابەتی کۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی دەوڵەت دا دادەنرێت، کە سنورە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان لە دەوڵەتدا یەکیان دەگرتەوە ، سنوورە کلتوری و شوناسیەکانیش بە هەوڵی دەوڵەتەوە لە یەکتری نەدەترازان .
بەڵام بەجیهانیبوون داخوران و هەڵگرتنی ئەو سنورانەیە.
لەکاتی دروست بوونی دەوڵەتدا، دەوڵەت وەکو بەهێزترین و گرنگترین دامەزراوەی سیاسی چاوی لێکراوە،بەڵام پرۆسەی بەجیهانی بوون کەمبوونەوەی سەربەخۆی دەوڵەت لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت ،کە ئەوەش لە توانەوەی ئابووریە نەتەوەییەکاندا بە دیاردەکەوێت.
ئەگەر هەر جۆرە رەوت و بزاوت و پەیوەندیەکی بان نەتەوەیی کە لە رێگەی بەرێوەبەرە جۆراو جۆرە ئابووریەکانەوە  واتای جیهانگیری بگەیەنێت،ئەوا جیهانگیری سیاسی گرێدراوە بەم رەوتانە، چونکە ئەوە ئاشکرایە ئێستا ئابووری سیاسەت دەجوڵێنێت، کەواتە پرۆسەی سیاسی دەچێتە خزمەتی بەرژەوەندیە ئابووریەکانەوە.
تیۆریستەکانی بەجیهانیبوون پێیان وایە سەردەمی دەوڵەتی نەتەوەیی بەسەرچووە، دەسەڵاتداری نەتەوەیی لە بەرامبەر پرۆسە ئابووری و کۆمەڵایەتیە جیهانیەکان داتوانای ئەوتۆی نیە ،دەبینین هێزەکانی بازاری جیهانی لە بەهێزترین دەوڵەت بەهێزترن وردە وردە سیاسەتی نەتەوەیی و هەڵبژاردنە نەتەوەییەکان بێ گاریگەر و بێ متمانە دەبن .
بەجیهانی بوونی سیاسی لاوازی دەوڵەتی لێ دەکەوێتەوە دەبینین کە چۆن برسە ئابوریەکان لەرووبەری دەسەڵاتی دەوڵەت چۆتە دەرەوە.
لیبراڵەکان پێیان وایە ئابووری نوێی جیهان رێگا بە کۆمپانیاو هێزەکانی بازار دەدات تاوەکو هۆکارەکانی بەرهەم هێنان بەپێی یاسا ئابووریەکان بەبێ دەستێوەردانی دەوڵەت دابەش بکرێت.
واتە پرۆسەی بەجیهانی بوون بریتیە لە ئابووریەکی بەدوور لەدەستێوەردانی دەسەڵات سیاسی .
ئەمەش وا دەکات تواناو هەژموونی دەوڵەت کەمبێتەوە ،کە شێوەو پێکهاتەی دەوڵەت دەگۆرێ و رەوای دەوڵەت کەمدەکاتەوە.
بەجیهانیبوون هێزێکی تایبەتیکەرەو کەرتی بان نەتەوەیی و تایبەت بە زیانی دەوڵەت و حکومەتە نەتەوەییەکان بەهێز دەکات و دەر ئەنجام لاوازی دەسەڵاتی سیاسی لێ دەکەوێتەوە.
هەروەها ژمارەی رێکخراوە نێودەوڵەتیەکانیش لە زیادبوون دایە ئەم رێکخراوانەش لە خزمەتی ئەم رەوتە جیهانیەدان ،و ئەم دۆخە دەپارێزن و بەردەوامی پێدەبەخشن جیهان دەکەن بەفەزایەکی کۆمەڵایەتی یەگکرتوو کە کۆنترۆڵی لە توانای دەوڵەت بەدەرە .
کەواتە جهانگیری واتە داروخانی هەموو بنەما ئاینی و نەتەوەییەکان کە بنچینەو بنەمای دەوڵەتەبچووکەکان دەروخێنێ و هەڵدەستی بە دوبارە دارشتنەوەی یەکە رامیاریەکانیان وا دەکات وڵاتە بچووکەکان لە خزمەت بەرژەوەندیەکانی رۆژئاوادا بن.
ئەمەش وا ئەکات وڵاتە بچووکەکان پەنا بەرنە بەررۆژئاوا ،کە ئێستا لە وێنەی ئەمریکا دا دەردەکەوێت .بەجیهانیبوونیش تا ئەم ساتە واتە بە ئەمریکایی بوون بەتایبەت دوای هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆفیەت ئەمریکا زیاتر متمانەی بەخۆی کرد و بووە باڵا دەستی جیهان کە هیچ جۆرە ستراتیژەیەتێکی روونیشی نیە .
ئەم پرۆسەیە تا دێت فراوانتر دەبێت و تاکەکان و گروپە جۆر بەجۆرەکان بە هیچ شێوەیەک ناتوانن خویانی لێ دەرباز بکەن .

ئامانجی جیهانگیری
ئامانجی جیهانگیری پارچە پارچە بوون و هەڵتەکاندنی جیهان و کۆتایی پێهێنیان دەدات .
لاواز کردنی وڵاتە تازە پێگەشتووەکان ،ژیاندنەوەی ئنتمای تیرە،و هۆز،و دەمارگیری مەزهەبی، بەمەبەستی دزر خستنە نێو گۆمەڵەی رۆژهەڵاتی لێکترازانی کۆمەڵگەو کاڵبوونەوەی ناسنامەی نیشتیمانی و ئاینیە نارۆژئاواییەکان بەهۆی لێشاوی زانیاری.
وە سەپاندنی رۆشنبیری رۆژئاوا بەسەر گەلاندا دوای لەناوبردنی رۆشنبیریان .
هەموو ئەمانەش لە پێناو خۆسەپاندنی هەژموونە سیاسی و ئابووریەکانی رۆژئاوایە، کە ئەمریکا ئەمرۆ رابەرایەتی جیهانگیری دەکات هەمیشە لە هەوڵی سەپاندنی هەژموونە سیاسی و بازارە ئابووریەکانی خۆی دەدات بەسەر جیهاندا ،ئەمەش وا دەکات وڵاتە بچوکەکان بکەونە ژێر هەژموونی ئەمریکا.
لەکۆتاییدا جیهانگیری واتای بە رۆژئاویێ بوون بێت لە رووی رامیاری و کەلتوری وئابووری بۆ سەر وڵاتان بەتایبەتی وڵاتانی ئیسلامی ،ئەوا پێویستە وڵاتە موسلمانەکان خاوەنی بەرنامەی خۆیان بن بۆ رووبەروو بوونەوەی لایەنە نەرێنیەکانی سیاسەتی جیهانگیری .
به‌روار: 13/08/2016
بینین: 3494