هۆنراوەی هورمزگان

كاتێك كە بەشێك لە نووسەرە كورد و فارس و هەورامییەكان باس لە مێژووی ئەدەب و هۆنراوەی كوردی دەكەن یەكسەر دەیگێڕنەوە بۆ هۆنراوەی هورمزگان، كە بەڕادەیەك لە كتێب و گۆڤارێكی زۆردا ئەمە بڵاوكراوەتەوە و باوەڕپێكراو بووە، وەكو:

د. سعید خانی كوردستانی، ڕەشید یاسەمی، مەلیك شوعەڕا، م. ئەیوب ڕۆستەم، د. محمد ئەمین هەورامانی، م. جلیل عەبباسی، م. موستەفا عەبباسی، مەنسوور ڕەحمانی، عادل محمد پوور و هتد........

بۆیە پێویستە خوێندنەوەیەکی مێژوویی و وێژەیی

بۆ شیعرەكە بکەین:

أ. خودی هۆنراوەکە:

ڕاستی ئەگەر بمانەوێت بنچینە و شێوە ڕاستیەكەی شیعرەكە بەدیار بخەین ئەوا تاڕادەیەك گرانە، چونكە لە هەر كتێبێك و لە هەر نووسراوێكدا وردە دەستكاریەك و جیاوازیەكی تێدا دەبینرێت لەگەڵ ئەوەی دیکەیاندا.

وەك لە خوارەوە شێوە و گێڕانەوەكانی دەخەینەڕوو:

. ١بەپێی گێڕانەوەی ڕەشید یاسەمی كە یەكەم كەس بوو لە د. سعیدی وەرگرتووە و بڵاویكردووەتەوە، هەروەها هاوڕێشی بووە، لە كتێبی: (كرد و پیوستگی نژادی و تاریخی -ص: ١٢٩)دا دەڵێت:

هورمزگان رمان، آتران كژان

ویشان شاردەوە، گورە گوركان

زوركار آرب كردنە خاپور

گنای پالە هتا شارەزور

شن و كنیكان ودێل بشینا

میرد آزا تلی وروی هوینا

روشت زردشترە مانوە بیكس

بزیكا نیكا هورمز و هیوچكس

٢. بەپێی ملیك الشعراء (بهار) لە كتێبی: (شعر در ایران - ص٣٤ -طبع تهران)دا دەڵێت:

هرمزگان رمان اتران كژان

هوشان شاروە گورە گاوران

ذور كرە آرب، كرونا خاپور

گنانی پالە، بشی شارەزور

شن و كینیكان، ودیل شینا

مرد ٱزا تلی، روژی هوینا

بزیكا نیكا،هرمز و هویچ كس

روشت زردوشتر، ماننەوە بی دس

٣. مامۆستا علاء الدین سوجادی لە كتێبی: (مێژووی ئەدەبی كوردی) كە لە ڕەشید یاسەمی وەرگرتووە بەڵام شێوە نووسینە فارسییەكەی گۆڕیوە و كردوویەتی بە ڕێنووسی كوردی:

هورمزگان رمان، ئاتران كژان

ویشان شاردەوە گەورەی گەورەكان

زوكاری ئارەب كردنە خاپور

گنای پالەیی، هەتا شارەزوور

شن و كنیكان وەدیل بشینا

میرد ئازا تلی وەروی هوینا

رەوشت زەردەشت مانوە بێكەس

بزیكا نیكا هورمز وە هیوچ كەس

٤. مامۆستا محمد بهاء الدین مەلا صاحب (دانای هۆرامی) لە كتێبی: پیرشالیاری زەردەشتی - لاپەڕە: ٢٠)دا دەڵێت:

هورمزگان ڕمان ئاتران كژان

وێشان شاردەوە گەورە گەورەكان

زۆركاری ئارەب كردنە خاپوور

گنا ئی پاڵە هەتا شارەزوور

شەن و كەنیكا وەدیل بشینا

مەرد ئازا تلی وەڕوی هوینا

ڕەوشتی زەردەشت مانۆوە بێ كەس

بزیكا نیكا هورمزد وە هیچ كەس

٥. م. عادڵ محمد پوور لە كتێبی: (شەبەنگی زوانی كوردی هۆرامی لە گاساكان تا......)دا دەڵێت:

هورمزگان رمان، ئاتران كوژان

هۆشان شاردەوە گەورە گاوران

زۆركار ئەرەب، كەردەنا خاپوور

گنانی پاڵە، بشی شارەزوور

ژەن و كەنێكان، وەدیل بشێنا

مێرد ئازا تلیێ وە ڕووی هوونینا

رەوشت زەردەشتر ماننەوە بێ كەس

بزیكا نیكا هورمز و هیچ كەس

٦. م. موستەفا عەبباسی لە: (گۆڤاری هەورامان - ژمارە:٢٣ - لاپەڕە:٦٨)دا دەڵێت:

ئاتران كوژان هۆرمزگان ڕەمان

وێشان شاردەوە گەورە گەورەكان

زۆركاری ئارەب كردنە خاپوور

گنانێ پاڵە هەتا شارەزوور

شەن و كەنیكان وەدیل بشینا

مەرد ئازا تلیی وە ڕووی هوینا

ڕەوشت زڕدەشت مانۆ وەبێ كەس

بزیكا نیكا هۆرمزد وە هیچ كەس

. مامۆستا ئەیوب ڕۆشتەم لە: (گۆڤاری هەورامان - ژمارە:٢٨ - لاپەڕە:١٢)دا دەڵێت:

هورم زگان رمان ئاتران كژان

وێشان شاردەوە گۆرە گۆرەكان

زۆركاری ئارەب كردنە خاپوور

گناو پاڵەیی هەتا شارەزوور

شەن و كەنیكا وەدیل بشینا

مەرد ئازا تلی وەرووی هونینا

رەوشت زەردەشت مانۆوە بێكەس

بەزیكا نیكا هورم زد وە هیچ كەس

٨. م. مەنسووڕ ڕەحمانی لە كتێبی: (ئارژین)دا دەڵێت:

هورمزگان ڕمان ئاتەران كوژان

هوشان شاورە گەورە گاوران

ژور كرە ئارەب كردنا خاپوور

كنانی پالە بشی شارەزوور

ژەن و كەنیلكا وە دیل بشینا

مەرد ئازا تلی ژڕووی هەوینا

ڕەوش زەردوشتر مانەوە بێ كەس

بزیكا نیكا هورمز هویچ كەس.

٩. مامۆستا جەلیل عەبباسی لە كتێبی: (دەلاقەی نوێ ڕوو بە مێژووی كۆن)دا دەڵێت:

هورمەزگان ڕمان ئاتران كوژان

وێشان شاردەوە گەورە گەورەكان

زوركار ئارەب كردنا خاپوور

گنا ئیپاڵە هەتا شارەزوور

شەن و شەنیكا وەدیل بشینا

مەرد ئازا تلیا وە ڕووی هوینا

رەوشت زەردەشت مانۆ وە بێ كس

بزیكا نیكا هورموز وە هیچ كەس

ب. واتای هۆنراوەکە بە گشتی:

ئاورگەكان (ئاتەشگاكان) كاولبوون، ئاورەكان كوژانەوە، گەورەكان و پیاوچاكان خۆیان شاردەوە، زۆركاری عەرەبەكان كردیانە خاپوور، لە گوندی پاڵەوە هەتا شارەزوور، ژنان و كەنیشكانیان بەدیل گرت، پیاوی ئازا لەناو خوێندا دەتلیان، ڕەوشی زەردەشت بێكەس مایەوە هورمز (ئاهورامەزدا: خودای گەورە) بەزەیی بەهیچ كەسدا نایەتەوە.

ج. مەبەستی هۆنراوەکە‌:

بەپێی ئەم هۆنراوەیە گوایا وا دەگێڕنەوە كە كاتێك سوپای ئیسلام هاتووە جینۆسایدێكی گەورەی خەڵكی ناوچەكەیان كردووە و ژن و كچێكی زۆریان بەدیل گرتووە و كەسێكیش لەڕێگەی ئەم هۆنراوەیەوە دەردەدڵی خۆی كردووە بەرامبەر ئەو ستەم و زۆردارییە.

د. هۆنراوەکە لەژێر دادگایی دا؟

من خۆم ئەم هۆنراوەکە بە هەڵبەستراو و نادروست دەبینم چونكە:

یەكەم: ئەم شیعرە زۆر دژیەكی لە نووسینەكانیدا هەیە كەلای خۆیەوە لەیەك سەرچاوەوە وەرگیراوە و ماوەیەكی كەمە لە چاو نووسراوی دیکەدا ئەوەندە جیاوازی تێدایە.

دووەم: د. سعید خان دواتر چۆتە سەر ئایینی مەسیحیەت و ئایینی خۆی گۆڕیوە و وازی لە ئایینی ئیسلام هێناوە.۱)

بێگومان ئێمە دڵنیاین و ئەزموونمان هەیە لەو بوارەدا كاتێك كە كەسێك واز لە بیروباوەڕێک دەهێنێت و دەچێتە سەر بیروباوەڕێکی دیکە بەوپەڕی توانایەوە هەوڵدەدات بۆ بەرزكردنەوەی بیروڕا نوێیەکەیی خۆی و شكاندن و بێهێزكردنی ئەو بیروڕایەی كە پێشتر لەسەری بووە، بۆیە ئەم بەڕێزەش بە بیروڕای من بە هەمانجۆربووە هەرچەندە نكوڵی لە خزمەتەكانی ناكرێت بەڵام لە بابەتی بیروڕادا جیاوازە و ئەوەیە كە ئێمە قسەی لەسەر دەكەین بۆیە من وای بۆ دەچم ئەم هۆنراوەیە ئەفسانە و دروستكراوی خۆی بێت، كە واشی كردووە ئەوە بەنیسبەت خۆیەوە ناهەقی نەبووە چونكە ئەو بۆ موژدەدەری و بڵاوكردنەوەی ئایین و بیروباوەڕی خۆی هەوڵی داوە نەك بە ئارەزووی ئێمە.

وە تا ڕادەیەكی زۆر ئەم هۆنراوەیە زۆر لە هۆنراوەکانی د. سعید دەچێت لە کێش و سەروادا، بۆ نموونە:

هورمزگان ڕمان ئاتران كوژان

وێشان شاردەوە گەورە گەورەكان

بەڵێ ئازیزم خاطر جەمعەنان

پەی شنۆی دەنگش، تەواو سەمعەنان

(د. سعید)

كە ئەوەی خوارەوەیان هی د. سعید خانە لە كتێبی (نزانی،مزگانی) كە وەكو وەرگێڕانێك بووە بۆ كتێبی پیرۆز (پەیمانی كۆن و نوێ و مەزامیرەكان) بۆ هەورامی بە شێوەی هۆنراوە.

سێیەم: ئەم هۆنراوەیە بەشێوەزاری هەورامی نووسراوە، زۆر كەس لە هەردوو بەرەوە قسەیان لەسەری كردووە، ئەوانەی كە دەیانگووت هۆنراوەکە هەڵبەستراوە باوەڕیان وەهایە كە ئەو شێوە هەورامییەی كە هۆنراوەکەی پێ نووسراوە هەورامی سەردەمە و هەورامی كۆن نییە، وە ئەوانەشی كە بە ڕاستی دادەنێن باوەڕیان وەهایە كە لەو سەردەمەشدا هەورامی سادەییەكەی وەكو ئێستا بووە.

هەڵبەت من خۆم وەهای بۆ دەچم نووسەری ئەم شیعرە (د. سعید) هەوڵی داوە كە بەجۆرێك یاری بە وشەكان بكات كە سیمایەكی لەمێژینەیی پێ ببەخشێت، هەڵبەت منیش بڕوام وەهایە هەورامی كۆن و نوێ هێندە جیاوازی نییە كەچی شێوازی ئەم هۆنراوەیە جیاوازە، هەر بۆ نموونە مامۆستا ئەیوب ڕۆستەم تێكستێكی تۆماركردووە كە بەپێی گوتەی بەڕێزیان لەگوندی سەرگەت لەسەر كێلی گۆڕێك بووە و مێژووەكەی بۆ (١٢٩٦) ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، نووسراوە:

ئەگەر مەزانی ئینە چی مەردەن

نازە ناخونەش ئاودزش كەردەن

واتە: ئەگەر نازانی ئەم كەسە بۆچی مردووە، ئەوە نینۆكی تووشی هەوكردن بووەتەوە.

كە بەڕاستی ئەو تێكستە بە زمانێكی هێندە سادە و ئاسان گوتراوە كە تێگەیشتنی زۆر ئاسانە بۆ خوێنەری هەورامی، لەكاتێكدا ئەگەر بیكەینە پێوەر بۆ شیعری هورمزگان پێوەر نییە و نایەنەوە یەك و لە ڕووی دەربڕین ووشەكاریەوە گەلێك جیاوازن.

بەڵام ئەم هۆنراوەیە ئەوەندەش ئاسان نییە وەكو هەندێك باسی دەكەن:

١. لەم هۆنراوەیەدا وشەی (هورمزگان) لەجێگەی وشەی ئاتەشگا بەكارهێنراوە، هورموزگان واتای جێی هورموزد یان ئه‌هورامه‌زدا ده‌دات نه‌ك ئاته‌شگا لەكاتێكدا ئەو وشەی هورمزگانی بۆ بەكارهێناوە له‌ زمانی په‌هله‌ویدا به‌ ئاته‌شگا وتراوه‌ ئادورگاه، دادگاه‌، گومبه‌د، بیرەوەرییەكانی تەیموری لەنگیشدا بەهەمان شێوە هاتووە، وە بەنیسبەت زمانی كوردیشەوە كۆنترین بەكارهێنراوێكی تۆمار كە دەستم كەوتبێت لە دەفتەرە پیرۆزەكانی یارساندا بە ئاتەشخانە و ئاهرخانە هاتووە، وەك:

ئەو ئاتەشخانە ئەو ئاتەشخانە

بارگەی شام وستەن ئەو ئاتەشخانە

زەردەشتش كیاست پەرێ فەرمانە

بەرگوزیدەش كەرد نەڕووی زەمانە

(تێبینی: لە هەندێك سەرچاوەدا دێڕی یەكەمی بەمجۆرە هاتووە:

ئەو ئاهرخانە ئەو ئاهرخانە

بارگەی شام وستەن ئەو ئاهرخانە)

بۆیە وشەی هورمزگان بەرامبەر ئاتەشگا بەكارنەهێنراوە.

٢. م. بەهار لە لاپەڕە (٣٩) سبك شناسی شیعردا دەڵێت:

ئەم شیعرە بە خەتی پالەوی بووە و لەسەر پێستی ئاسكیش نووسراوە و نێردراوە بۆ ڕۆژنامەی (شرق نزدیك) و لەوێدا بڵاوكراوەتەوە و ئەمنیش دەقەكەم لە د. سعید كوردستانی وەرگرتووە و ئەویش هاوكاری كرد و وەری گێڕاوە سەر زمانی فارسی.

لەكاتێكدا د. سعید و ڕەشید یاسەمی شارەزاییان هەبووە لە زمانی پەهلەویدا و هەوڵی فێربوونیان داوە بۆیە توانیویانە تا ڕادەیەك مۆركێكی زمانەوانی پێ ببەخشن و تێهەڵكێشی بكەن.

٣. مامۆستا بەهار دەڵێت:

ئەگەر ئەم شیعرانە ساختە و دەستكرد نەبن.............

٤.واتە گومانیان لەم شیعرە هەبووە؟!

. وە ئایا بۆچی هۆنراوەیەک كە بەهەورامی نووسراوە و باسی كوشتار و شەڕی پاڵە و شارەزوور ئەكات ئەكەوێتە ئەشكەوتی جێشانەوە ؟

٥. وە ئایا ئێستا ئەو پارچە پێستە ئاسكە لەكوێیە، وە ئایا دوو كەسایەتی زیرەك و زانای وەكو یاسەمی و د. سعید ئەوەندە كەمتەرخەمن كە ئەو پارچە هۆنراوەیە بفەوتێنن ؟

٦. وە ئەم هۆنراوەیە گومانی لەسەرە كە بە چ خەتێك نووسراوە وە ئایا كام پسپۆڕی زمانەوانی خوێندییەوە ؟

٧. وشەی (ژەن) كە بەهەڵە نووسراوە كەچی لە دەقەكەی یاسەمیدا بە (شن) هاتووە كە ئەوەیان ڕاستەكەیە كە بەواتای ژن دێت كە لەهەورامیدا پێی دەوترێت (ژەنی) وە لە زمانی پەهلەویشدا پێی دەگوترێت (زەن، ژەن) كەچی لە شعرەكەدا بە شەن هاتووە، ئایا لە چ شوێنێكی هەوراماندا بە ژن دەوترێت شەن ؟

٨. زاراوەی هەورامی و زاراوەی كرمانجی ژووروو تاڕادەیەكی زۆر هەم لە ڕووی زمانەوە هەم لەڕووی جوگرافیاوە هەم لەڕووی كلتوورەوە جیاوازن لە یەكتر و لەو سەردەمەشدا زیاتر دوور بووە بەهۆی نەبوونی هۆكاری باشی گەیاندن، وە خەڵكی ناوچەی هەورامان لەو سەردەمەدا ناوچەیەكی داخراو بووە و پەیوەندیان زیاتر لەنێوان خۆیان بووە، بۆیە لە هەموو ناوچەكانی تر كەمتر كاریگەری زمانە بیانیەكان و داگیركەرەكانی بەسەرەوە بووە.

وەك دەبینین لەم هۆنراوەیەدا وشەی (گنان یان گنای یان گونای) هاتووە كە وشەیەكی زاراوەی كرمانجی ژورووە و بەواتای گوند دێت، وە لە هەوراماندا بە گوند دەڵێن: (دەگا) كە لەگەڵ وشەكانی سەرەوەدا تەواو لێك جیاوازن

وە ئەوەی زیاتر لێرەدا دەمانخاتە گومانەوە ئەوەیە كە د. سعید خان پێش ئەوی لەدایك بێت باوكی لە ناوچەی سنوری توركیا بووە واتە ناوچەیەك كە بە كرمانجی قسە دەكەن دواتر كە دەچنە سنە هەر كاریگەری ئەو زمانەیان پێوە دەمێنێتەوە بۆیە ئەمە زیاتر شعرەكە دەخاتە قاڵبی دروستكراوەوە.

٩. لەشێوەزاری هەورامیدا بە ئاگر دەوترێت: (ئێر = ئایر، ئاهر)، بەڵام لەم شعرەدا لەجێی ئەوەی ئایر بەكاربێت وشەی (ئاتران = ئاتەر) ی پەهلەوی بەكارهێنراوە، كە وەك گوتمان د. سعید و یاسەمیش شارەزاییەكییان لە پەهلەوی هەبووە، وە لە هەوراماندا و لە تێكستەكاندا بە ئاهر و ئایر هاتووە نەك بە ئاتەر و ئاتران!

هەر بۆ نموونە هەمان ئەو دێڕەی لە تێكستی پیرۆزی یارساندا هێنامان:

ئەو ئاهرخانە ئەو ئاهرخانە

بارگەی شام وستەن ئەو ئاهرخانە

كە وشەی (ئاهر)ی بۆ ئاگر بەكارهێناوە، یاخود:

ئۆ یانەی هۆشەنگ ئۆ یانەی هۆشەنگ

بارگەی شام وستەن ئۆ یانەی هۆشەنگ

شام وێش هۆشەنگ بێ دارای فەر و هەنگ

(ئاهر) زەردەبام ئەو مەدا پەڕەنگ

كە بە هەمان شێوەدا لێرەشدا بەهەمان شێوە هاتووە، با كەمێك بێینە پاشتر و سەرنجێكی ئەم هۆنراوەیەی شێخ ئەحمەدی تەختەیی (1024 - 1134كۆچی) بدەین كە دەڵێت:

تەرزێ خەزان دیم جە فەصل هامن

بەگڕ سۆچیا بەتەرتر جە من

واتم ئەی خەزان یە فەصل تۆ بێ

ئی گڕەی (ئاهر) پێ تۆ جە كۆ بێ

واتش تۆ حاڵ زان فەصل خەزانی

چ تەورەن بەی حاڵ هەواڵ مەزانی

هەر خەزان رەشتەی فەصڵ سوەیلەن

ئەو بە خۆ نازیش ئەندەكێ مەیلەن

یاخود كاتێك حاجی عەلی كولەكە كە جەنگاوارێكی ئازای لەشكرەكەی هەسەن سانی هەورامان و بووقیچی بووە ڕەشمەی ئەسپەكەی فەرهاد میرزای شازادەی قاجاڕ و والی سنەی گرتووە پێی دەڵێت:

(ئایر) موارۆ وێت لادە لە شەڕ

نە سۆزی مەنۆ نە وشك و نە تەڕ

كەواتە لەو تێكستانەی لەبەر دەستن (ئایر، ئاهر) بەكارهێندراوە نەك (ئاتەر).

١. لە هۆنراوەکەدا وشەی كژان یان كوژان بەكارهاتووە كە لەهەوراماندا ئەم وشەیە بەكار نایەت بەڵكو لەجێی ئەم وشەیە وشەی (كوشیانۆ) بەكاردێت كەواتای كوژانەوە دێت.

١١. خاپوور وشەیەكی فارسییە و لە هەوراماندا بەكارنایەت مەگەر ئێستا لە هەورامانی ژێردەسەڵاتی ئێران بەهۆی ئەوەی خوێندن و ڕاگەیاندن بە زمانی فارسییە خەڵكی ئەو ناوچانەش هەندێك وشەی فارسی بەكاردێنن، بەڵام لەجێی ئەو وشەیە لە هەوراماندا وشەی (وڕیان، وێران) بەكاردەهێنرێت.

١٢. كەنیكان لە هەوراماندا بەكارنایەت بەڵكو لە ناوچە كوردەوارییەكانی تریشدا بەكار نایەت، بەڵكو لە هەوراماندا (كناچێ) بەكاردێت وە لەناوچە كوردەوارییەكاندا بە (كچ = كەنیشك) هاتووە نەك كەنیكان؟؟؟!!!!!

بەڵكو وشەكە لە بنەڕەتدا پەهلەوییە و كەمتریش بەكاردێت چونكە زێدەتر لە پەهلەویدا كەنیچ بەكارهێندراوە و كەمتر كەنیكان بەكارهێندراوە.

١٣. وشەكان گۆڕانیان بەسەر هاتووە واتە كاتێك ئەو گۆڕانكاریانەشیان بەسەرهاتووە واتاكەی گۆڕاوە، بۆنموونە لە دوو گێڕانەوەی هۆنراوەکەدا (گەورەی گەورەكان - گەورەگەورەكان) ماناكەی گۆڕاوە:

گەورەی گەورەكان بەواتای فەرمانڕەوا دێت، یاخود گەورەی گەورەكان = شاهەنشاه.

بەڵام گەورەگەورەكان واتەی پیاوماقوڵان و گەورەكانی ناوچە یاخود ڕیشسپی دەگەیەنێت.

١٤. وە وشەی ڕمان بە دەگمەن لە هەوراماندا بەكاردێت بەڵكو زۆرتر وشەی (وڕیا) بەكاردێت كە واتای ڕوخا دێت، گەر دەڵێن بۆ سەرواکەی بەكارهاتووە ئەوا وڕیاكەش هیچ كاریگەری لەسەری نەدەبوو.

١٥. وشەی هوینا لە ناوچە هەورامییەكاندا بەكارنایەت بەڵكو لەجێگەی ئەوە وشەی (ونی) بەكاردێت كە واتای خوێن دەگەیەنێت.

١٦. كورد و هەورامی و فارس بە زاراشووەشترا دەڵێن (زەردەشت - زەرتۆشت - زەردۆشت) نەك زردشترە كە لە دەقەكەی یاسەمیدا هاتووە و ئێمە وەكو دەقی ڕەسەن كاری پێوە دەكەین، بۆ نموونە دەگەڕێینەوە سەر تێكستێكی یارسان كە ئێمە وەك بەشێكی گرنگ لە ئەدەبی كوردیدا هەژماری دەكەین، دەڵێت:

نموونەی نەرگس نەسیم وەشبۆ

زات میهماندار یانەی ئەزەڵ زۆ

زەردەشت جە سایەی ئەزەڵ مایەی جۆ

سەرسكە زاتان قاپی داڵەهۆ

١٧. عادڵ محمد پوور دەڵێت: گنانی پاڵە،بشی شارەزوور، بشی لێرەدا بەوتەی مامۆستا عادڵ بەواتای (بڕۆی - تا بڕۆی) هێناوە.

كەچی لای مامۆستا سجادی بە (هەتا شارەزوور) هاتووە هەروەها لای ڕەشید یاسەمیش، وە هەر لە لاپەڕە (٣٤) كتێبەكەی مامۆستا عادڵ بەهەمان وشە هاتووە كە ماناكەی دیار و ئاشكرایە كە واتایەكی زۆر جیاوازە لە یەكتر !

١٨. وە تا ئێستا بیرۆكەیەكی ڕاستمان نییە كە پاڵە مەبەستی چییە هەندێك دەڵێن گوندی پاڵنگانە، وە بۆچوونێكیش هەیە كە شاری پاوەیە، وە قسەیەكی تریشی لەسەرە كە گنانی پاڵە هەتا شارەزوور واتە (لێرەوە هەتا شارەزوور) بەڵام ئایا لێرەوە كوێ بێت ؟

وە وەك لەسەرەتاوە گوتمان گەر پاڵنگان و پاوە بێت بۆچی شوێنی دۆزینەوەی شیعرەكە لە ئەشكەوتی جێشانەی سلێمانییە ؟

١٩. بزیكا نیكا لە هەوراماندا بەكارنایەت لەجێی ئەوە وشەی (بەزەیش مەسیۆ كەسیەرە) بەكاردێت كە واتای ئەوەیە كە: بەزەیی بە كەسدا نایەتەوە، وە لە پەهلەویشدا بەزەیی دەبێتە (بەزەگیهـ).

٢٠. كاتێك باسی چیرۆكی شیعرەكە دەكەین بەمجۆرە بۆمان باسدەكرێت:

گوایا كە لەشكرێكی (٥٠٠٠) كەسی موسڵمانان لە ساڵی (٦٣٩ زاینی) بەسەركردایەتی (ئەبو عوبەیدە و عبداللَّه ی كوڕی عومەر) هێرشیان كردووەتە سەر چەند ناوچەیەكی هەورامان، لە ئەنجامی ئەو هێرشەدا ئەبو عوبەیدە كوژراوە و لە خوار گوندی عەبابەیلێی ئێستاوە بەخاك سپێردراوە و ناوی گوندەكەش لە ناوی ئەوەوە هاتووە، سەرەڕای ئەوەش لەشكری ئیسلام لەو جەنگ و لەشكركێشییەدا توانیویانە هەتاوەكو پاوە بڕۆن و ئەو حاڵەتەی ئەم هۆنراوەیەی تێدا گوتراوە لەو شارەدا ڕوویداوە.

كە سەرنجی ئەم چیرۆكە دەدەین دەبینین لەسەر بنەمایەكی بەتاڵ دامەزراوە، چونكە:

ئەبو عوبەیدەی جەڕاح قەت سەركردایەتی هێزێكی نەكردووە بۆ كوردستان بەڵكو عومەری كوڕی خەتتاب لە جێگەی خالد دەیكاتە سەركردەی سوپای شام و شام لە ڕۆمەكان پاكدەكاتەوە، نەك لە عەبابەیلێ، بەڵكو لە ساڵی (١٨ كۆچی) لە شام لە فەحلی عەمواس لە ئەردەنی ئێستا بەهۆی نەخۆشی تاعونەوە كۆچی دووایی كردووە و لە گۆڕستانی بیسان نێژراوە.

عبد اللَّه ی كوڕی عومەر لە ژیانیدا كوردستانی نەدیوە، زۆر مزگەوت و گۆڕ لە كوردستاندا بەناوی ئەمەوە هەڵبەستراون، لە كاتێكدا هیچ ڕاستیەكی مێژوویی پشتی ناگرێت.

سەبارەت بە پاوەش بەپێی بەڵگە مێژووییەكان (پاو) ئەو كەسە بووە شاری پاوەی دروست كردووە، لە كاتێكدا پێشتر باسی ئەوەمان كرد پاو بۆ كپكردنەوەی خەڵكی شارەزوور هاتبوو، ئەگەر ئاوەدانیش لەم جێیەدا هەبووبێت زۆر كەم بووە، ئیتر ئەم كوشتارە گەورەیە لەكوێوە هات ؟!

ئەمە تەنها مشتێك بووە لەخەرمانی هەڵەكانی ئەم هۆنراوەیە، وەك گوتم من ئەم هۆنراوەیە بە هەڵبەستراو دادەنێم كە لەلایەن د. سعید خانی كوردستانەیەوە دروستكراوە لە پێناو ئەو ئایینە نوێیەدا كە وەری گرت (وەك گوتم خزمەتە جوان و چاكەكانی لەبیر ناكەین هەرچەندە لە بابەتی ئەم هۆنراوەیەدا لەگەڵی ناكۆكین)

كە مەسیحیەت بوو، لەگەڵ هاوكاری ڕەشید یاسەمی كە زێدەتر ئێرانی گەرایی و دژایەتی عەرەبی بەلاوە گرنگ بووە.

مامۆستا بەهار كە خۆی كەسایەتیەكی یارسان بووە كاتێك شعرەكەی لە د. سعید وەرگرتووە وەك دڵسۆزیەك بەرامبەر گەلی كورد ویستویەتی بەكاری بهێنێت.

وەك دەزانین كە ئێران وڵاتێكی شیعەیە و كەسایەتی عەلی كوڕی ئەبو تاڵیب (رضی الله عنە) لەلایان پیرۆز و گەورەیە بە هەمان شێوە لەلای یارسانەكانیش كەسایەتیەكی پیرۆزی هەیە و بە یەكێك لەو كەسانەی دادەنێن كە ڕۆحی خودایان تێدا جێگیر بووە، هەروەها ڕایان وایە خودا لەشێوەی عەلی كوڕی ئەبو تاڵیب ئادەمی دروست كردووە (علیه صلاة وسلام) بۆیە مامۆستا بەهار لە دڵپاكی خۆی كە ئەم شیعرەی دەست كەوتووە ویستویەتی هەستی ئێرانیەكان بۆ كورد ڕاكێشێت، وە دكتۆر سعید چونكە خۆی لە سنە بووە و وەك دەزانین سنەش شارێك بووە كە شێوەزاری هەورامیش تێیدا باڵادەست بووە بە كەمێك جیاوازیەوە بۆیە بەڕێزیان زیاتر لەو ڕووەوە تێكەڵاویەكی دروست كردووە لەكاتی نووسینەوەی هۆنراوەکەدا.

هـ. ئەو نووسەرانەی ئەم هۆنراوەیەیان بەڕاست داناوە:

١. د. سعید خانی كوردستانی (كە بە دروستكەری سەرەكی هۆنراوەکە دادەنرێت).

٢. ڕەشید یاسەمی (هاوڕێ و هاوكاری د. سعید).

٣. محمد تقی بهار (ملیك شعراء).

٤. د. محمد ئەمین هەورامانی (كە باوەڕی بە هۆنراوەکە هەیە بەڵام بە گومانەوە باسی دەكات).

٥. مامۆستا ئەیوب ڕۆستەم

٦. مامۆستا جەلیل عەبباسی

٧. مامۆستا مستەفا عەبباسی

٨. مامۆستا هادی بەهمەنی

٩. مامۆستا محمد مەلا صاحب (دانای هەورامی)

١٠. مامۆستا علاء الدین سجادی

١١. شێخ محمد ٱیة الله مەردۆخ

١٢. مامۆستا صدیق صفی زادە (بۆرەكەیی)

١٣. مامۆستا مەنسوڕ ڕەحمانی

١٤. عادڵ محمد پوور

و هتد..............

و. ئەو نووسەرانەی ئەم شیعرەیان بە هەڵبەستراو داناوە:

١. د. جەمال نەبەز مامۆستای ئیتنۆلۆژیای گەلانی ئێران و زمان و كولتوری كورد لە زانستگای ئازاد لە بەرلین و ئەندامی كۆڕی لێكۆڵینەوەی زانستیانە لە ئەڵمانیا، لە پەڕاوەكەیدا (زمانی یەكگرتووی كوردی) لاپەڕە (١١١)دا دەڵێت:

ئەمە ٥٠ ساڵ پترە كە لەگەلێ سەرچاوەی كوردی و بێگانەدا، هەواڵێك بڵاو دەكرێتەوە، بەوبۆنەیەوە كە گوایە دەروێشێك لە دەشتی شارەزوور، پارچە پێستێكی دۆزیوەتەوە، بەڕێنووسی پەهلەوی چوار دێڕ هۆنراوەی كوردی لەسەر نووسراوە كە هۆنەرەكەی گوایە ئاخ و داخی هەڵكێشاوە بۆ ئایینی زەردەشتی كە چۆن لەلایەن هێرشبەرانی عەرەبی موسڵمانەوە، لەنێوبراوە و سكاڵا لەدەست ئەو هێرشبەرانە دەكات كە چۆن ژن و كچی كوردیان بەدیل گرتووە و خوێنی خەڵكیان ڕشتووە.

ئەوەی ڕاستی بێ، ئەم هۆنراوەیە هۆنراوەیەكی ساختە و دەستكردە و بەپێی زانستی زمانەوانی دەتوانین پیشانی بدەین كە كوردییەكەی ناتوانێت ببێتە كوردی دەوروبەری پەیدابوونی ئیسلام.

٢. د. جەمال ڕەشید لە (لێكۆڵینەوەیەكی زمانەوانی دەربارەی مێژووی وڵاتی كوردەواری)دا دەڵێت:

- حاڵی حازر چۆنە و لەكوێیە و نازانرێ و منیش بەش بە حاڵی خۆم نەمتوانی سۆراخی بكەم

- لەگەڵ هەوڵێكی زۆردا نەتوانرا شوێنەواریان بدۆزرێتەوە.

٣. مامۆستا فاروق حەفید دەڵێت:

لەبارەی دەستنووسەكەمەوە بەناونیشانەی لەبارەی پەندی پێشینانی كوردەوە ساڵی (١٩٧٠ - ١٩٧١) كە ماستەرم بەدەست هێنا لە زانكۆی ناوبراو (زانكۆی زانستی ئونڤوش لۆراند - لەبەشی لێكۆڵینەوەی ئیرانتیك - كوردۆلۆجی)، لە وتووێژی ئەم كتێبەمدا، لەگەڵ پڕۆفیسۆر - ئەندراش - لەسەر بەشێكی مێژووی كەلەنووسراوی بەهەشتی مامۆستا عەلادین سجادیەوە، وەرم گرتبوو ئەم دێڕە هۆنراوەیە بوو كە دەڵێت:

هرمزگان رمان ئاتران كژان

وێشان شاردەوە گەورەی گەورەكان هتد.......

پرسیاری لێكردم كە ئەم پارچە هەڵبەستەت لە چ سەرچاوەیەك وەرگرتووە، وتم: لە كتێبەكەی مامۆستا عەلادین سجادیەوە، وتی: ئایا ئەم دۆكۆمۆندە مێژووییە لە كتێبخانەكانی جیهاندا هەیە؟

وتم: نەخێر، وتی: كەواتە ئەمە ڕاست نیە و ساختەیە.

٤. وە لەو وتارەی كە گۆڤاری گۆرین ساڵی (١٩٧٥)دا بڵاوكراوە كە د. كەمال فۇاد، لە قەولی خوالێخۆش بوو، پڕۆفیسۆر تەوفیق وەهبی بەگەوە دەنوسێت، كە ئەم شیعرە لەلایەن دوكتۆر سعید خانی كردستانی و داماو كوردستانی سازكراوە.

٦. مامۆستا ئەحمەد شەریفی.

٧. مامۆستا حەسەن مەحمود حەمە كەریم لە (فەتواكەی مەلای خەتێ)دا:

حسێن حوزنی موكریانی و مامۆستا علاء الدین سجادی و د. سعید خانی كوردستانی بە دروستكردنی شیعرەكە تاوانبار دەكات

٨. مامۆستا عبدالرزاق عبدالرحمن لە (سەربوردێكی هەورامان و سەردانێكی تەوێڵە).

٩. د. فرسەت مەڕعی و هتد.......... (۳)

لە كۆتایی ئەم بەشەدا دەڵێم:

ئەم هۆنراوەیە درووستكراوە و ئەو كەسانەش كە باوەڕیان پێیەتی بە گومانەوە سەیر كراوە بۆیە با لەخۆمانەوە تفەنگ بە تاریكییەوە نەنێن و شتێكی درۆ كەلەسوودی خۆماندا بەكاری نەهێنین

بەڵكو شتێكی ڕاستی با بە زەرەری خۆمانیش بێت ئەوە بەكار بهێنین.........

ئەم شیعرە بێجگە لە درۆیەكی مێژووی هیچی دیكە نییە.

ئەنجام:

* هۆنراوەی هورمزگان هۆنراوەیەکی هەڵبەستراو و درۆینە بووە و لەلایەن د. سعید خانی كوردستانی و ڕەشید یاسەمییەوە دروستكراوە.

* هەردوو بەڕێز شارەزاییان لە پەهلەوی و هەورامی و فارسی هەبووە بۆیە توانیویانە بە ئاسانی یاری بە وشەكان بكەن.

* بەشێكی زۆر لە وشەكانی هۆنراوەکە هەڵەیان تێدایە.

* ڕووداو و كەسایەتییە ئیسلامییەكان لەگەڵ ئەفسانەی هۆنراوەکەدا یەكناگرنەوە.

* ئەوانەی پاڵپشتی لە هۆنراوەکە دەكەن هیچ پاڵپشتێكیان نییە و تەنانەت هەندێكیشیان بە گومانەوە باسی دەكەن.

* ئەو پارچەیەی گوایا هۆنراوەۆەی لەسەر دۆزراوەتەوە بوونی نییە.

پەراوێزەکان:

(۱): د. سعید خانی كوردستانی كێیە؟!

ناوی حەمە سەعیدی كوڕی مەلا محمدی سنەیی بووە، ساڵی (١٨٦٢ زاینی) لەدایك دەبێت، باوكی پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی گەورەی سنە بووە، شیرە خۆرە بووە كە دایكی مردووە، باوكی ژنێكی تر دەهێنێت ئەویش دەمرێت، ژنی سێهەمیشی هێنا.

لە تەمەنی حەوت ساڵیدا باوكیشی دەمرێت و دەكەوێتە لای برا گەورەكەی و ئەویش دەیخاتە بەر خوێندن، دووای چەند ساڵێك ئیجازەی مەلایەتی وەردەگرێت و لە مزگەوتەكەی باوكیدا دەست دەكات بە وانە وتنەوە.

ساڵی (١٨٨٧ زاینی) كۆمەڵێك موبەشیری مەسیحی دێن بۆ سنە بۆ بڵاوكردنەوەی مەسیحییەت، لەگەڵ مەلاكانی سنە هەندێك وتووێژ دەكەن و مەسیحییەكان شكست دەهێنن، (قەشە یوحەننا) بەدووای كەسێكدا دەگەڕا كە فێری فارسی بكات، لەگەڵ مەلا حەمە سەعید دەبنە ئاشنا، هەندێك قسەوباس دەكەوێتە نێوانیانەوە و كۆمەڵێك كتێب دەداتە مەلا حەمە سەعید و بە وتەی نەرم فریوی دەدات و دوواجار دەیكاتە مەسیحی.

ئەم قەشەیە لە ورمێ دادەنیشت، حەمە سەعید زووزوو بە نهێنی سەردانی دەكرد تا لە یەكێك لەو سەردانانەدا لەسەر دەستی گەورە قەشەی ئەوێ مەسیحی بوونی خۆی ڕادەگەیەنێت و ناوی خۆی لە مەلا حەمە سەعیدەوە كردە میرزا سەعید و مێزەرەكەی فڕێ دەدات.

كاكی و خەڵكی بەم نهێنییە دەزانن، لە ژێر فشاریاندا سنە بەجێ دەهێڵێت و روو دەكاتە هەمەدان و جلی ئەرمەنی لەبەر دەكات و دەبێتە مامۆستای منداڵەكانی (قەشە شەمعوون)، و ساڵی (١٨٨٨ زاینی) كچە جوانەكەی خۆی پێدەبەخشێت و دەیكاتە زاوای خۆی، بەڵام لەسەر قسەی خەڵكی هەمەدان دەگیرێت و بەند دەكرێت، مسیۆنێر و موبەشیرەكان لای دەوڵەت هەوڵی بۆ دەدەن و لە زیندان ڕزگاری دەكەن. دواتر بەخێزانی لەگەڵ خۆیان دەیبەن بۆ ورمێ و لەوێ لەگەڵ تیمێكی تەبشیرییەكان ڕەوانەی ئەوروپای دەكەن و دواتر لەسەر بانگهێشتی مبەشرێك بەناوی (مستر هاگبرك) ڕەوانەی سوید دەكرێت و ساڵی (١٨٩٤ زاینی) دەگاتە ستۆكهۆڵم، لە پایزی ئەو ساڵەدا دەینێرنە بەڕیتانیا و كۆلێژی پزیشكی پێدەخوێنن، ساڵی (١٨٩٥زاینی) بە دكتۆری دەیگەڕێننەوە بۆ ئێران و دەیكەنە دكتۆری شا، پاشان (حەمە سەعید) دەبێتە (دكتۆر سەعید) و لە تاران كاری دكتۆری و تەبشیری پێكەوە دەكات، شەو و ڕۆژ كاردەكات و ناوبانگ پەیدا دەكات، ئینجیل بەشێوەی شیعر وەردەگێڕێتە سەر شێوەزاری هەورامی و بەناوی (نزانی مزگانی) چاپی دەكات، لە تاران دۆستایەتی لەگەڵ ئەدیب و شاعیران پەیدا دەكات و یەكێك لەوانە (محمد تەقی ملیك الشعراء بەهار) دەبێت كە لەوكاتەدا خەریكی كتێبی (شیعر در ایران) دەبێت و داوای سەرچاوە لە دكتۆر سەعید دەكات، ئەویش شیعری هورمزگانی بۆ دەنوسێت و دەڵێت ئەمە كۆنترین هۆنراوەی كوردییە و دەروێشێك لەسەر چەرم دۆزیویەتییەوە، ئەویش بێ لێكۆڵینەوە دەیخاتە كتێبەكەیەوە و بڵاوی دەكاتەوە و دواتریش دەخزێتە ناو چەند كتێبێكی ترەوە.

لە هاوینی (١٩١٢ زاینی) دكتۆر سەعید بۆ چارەسەری ئەمیر علاء الدین دەچێتە هەمەدان كە نەخۆش بووە، دواتر بۆ نەخۆشی وكیل الملك و پاشانیش دەچێتە هەورامان بۆ چارەسەركردنی سانی هەورامان. لەوێش‌ چارەسەری كچەكەی شێخ علاء الدین نەقشبەندی دەكات پاشان قەواڵەكان لە شێخ وەردەگرێت و دەچێتەوە بۆ هەمەدان و لەوێشەوە بۆ تاران. ساڵی (١٩١٣ زاینی) دەچێتە لەندەن و دواتر دەگەڕێتەوە بۆ هەمەدان بۆ كاری دكتۆری و تەبشیری و كاری یەكەمی دەخاتە خزمەتی كاری دووەمی، بەوە ناوبانگ دەردەكات، ساڵی (1١٩٣٩ زاینی) لە تەمەنی (٧٧) ساڵیدا لە هەمەدان کۆچی دووای دەکات و لە گۆڕستانی مەسیحییەكانی هەمەدان دەنێژرێت.

بڕوانە: فەتواكەی مەلای خەتێ - حەسەن مەحمود حەمە كەریم - لاپەڕە: ٤٢۲): بۆ سەرچاوەكانی ئەم بەشە بڕوانە:

- مێژووی هەورامان - بەرگی یەكەم - محمد ئەمین هەورامانی -

- مێژووی ئەدەبی كوردی - علاء الدین سوجادی

- سەربوردێكی هەورامان و سەردانێكی تەوێڵە - عبدالرزاق عبدالرحمن - ١٣١ - ١٤٤

- دیوانی پیرشالیاری زەردەشتی - محمد بهاء الدین مەلا صاحب - لاپەڕە: ٢٠

- پەیامی هەورامان - لاپەڕە: ٤٠٢ - ٤٠٧

- كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامیدا - لاپەڕە: ٤٢ - ٤٤، ٣٧٩، ٣٩٣ - ٣٩٥، ٣٩٧ - ٤١٩

- هەورامان - بەرگی یەكەم - لاپەڕە: ٣١، ٢٠٨

- هەگبە و هەوارگە - لاپەڕە: ١٠٨ - ١٠٩

- یارسان - لاپەڕە: ٨٧

- ئازگار - بەرگی دووەم - لاپەڕە: ٣٧ - ٦٦

- گۆران وەك زمانێكی ئەدەبی - لاپەڕە: ١٢٥، ١٣١ , ١٨١

- سرووتە دینی و كۆمەڵایەتییەكانی خەڵكی هەورامان - لاپەڕە: ٢٥ - ٢٦

- ئاڤێستا لە مێژینەترین سروودی كورد - بەرگی یەكەم - لاپەڕە: ١٠ - ١١

- دەلاقەی نوێ ڕوو بە مێژووی كۆن: ٢٨ - ٢٩

- ئارژین - مەنسوور ڕەحمانی - لاپەڕە: ١٢٤ - ١٢٥

- شەبەنگی زوانی كوردی هەورامی لە گاساكان تا....... - عادڵ محمد پوور - ١٠٣ - ١١٠

- بیرەوەرییەكانی تەیموری لەنگ - لاپەڕە: ١٩٧ , ٣٢٤

- گۆڤاری هەورامان - ژمارە (١٦) - لاپەڕە: ٥٣ - ٥٩

- گۆڤاری هەورامان - ژمارە: (٢٣) - لاپەڕە: ٦٨ - ٦٩

- گۆڤاری هەورامان - ژمارە (٢٧) - لاپەڕە: ١١٥

- گۆڤاری هەورامان - ژمارە (٢٨) - لاپەڕە: ١٢