دوانزە ئیمامەکە کێن؟
... پێیان وایە تەنها دوانزە ئیمام هەیە کە بەم شێوە ریزیانکردوە(١- علي بن أبي طالب. ٢- الحسن بن علي. ٣- الحسين بن علي. ٤- علي زين العابدين بن الحسين. ٥- محمد الباقر بن زين العابدين. ٦- جعفر الصادق بن محمد الباقر. ٧- موسى الكاظم. ٨- علي الرضا. ٩- محمد الجواد.١٠ - علي الهادي. ١١- الحسن بن علي العسكري. ١٢- محمد بن الحسن العسكري.)..
ئەم کۆمەڵە شیعەیە داهێنراوی زۆریان هەبوو بەڵام تا ڕادەیەک لە شیعەکانی تر باشترو هێمن تر بوون ئەمان بڕوایان بە بوونی خوا هەبوو، بڕوایان بە پێغەمبەری خوا (صلی اللە علیە وسلم) هەبوو بڕوایان بە زیندووبوونەوەو حەشر هەبوو، بەڵام بیدعەو داهێنراویان ئەوەندە زۆرە لە ژمارە نایەت.. زۆر کاری خراپیشیان ئەنجام دەدا، بانگەشەی دوانزە ئیمامی گەیشتە ناو هەندێک لە خێزانە بەناوبانگەکانی فارس و عێراق تەنانەت توانیان بانگەشەکانیان بگەیەننە خانەوادە دەسەڵاتدارەکان لە زۆربەی زۆری جێگاکاندا..
بانگەوازەکەیان گەیاندە خانەوادەیەکی بەناوبانگ بەناوی خانەوادەی کوڕانی سامان (عائلة بنی سامان) کە بنەچەی ئەمانە فارسن .. توانیان ئەو خانەوادەیە بەگشتی بکەن بە شیعە کە ئەو دەمە فەرمانڕەوای وڵاتی فارسیان (ئێرانی ئێستا) دەکرد، توانیان دەوڵەتێک دابمەزرێنن لەساڵی ٢٦١ی هیجری تا سالی ٣٩٨ی هیجری، هەروەکو دەسەڵاتداربوون.. بەڵام بەهیچ شێوەیەک بانگەشەی تەشەیوعیان نەدەکرد.
پاشان گەیشتنە خانەوادەیەکی دەسەڵاتداری تر کە بنەچەی ئەمان عەرەبن لە گەل و هۆزی (بنی تغلب)ن ئەم خانەوادەیە ناسرابوون بە خانەوادەی کوڕانی حەمدان (عائلة بنی حمدان) کە ئەو دەمە فەرمانڕەوایی وڵاتی موسڵیان دەکرد لە وڵاتی عێراق، ئەمانیش لەساڵی ٣١٧ی هیجری تا ٣٦٩ی هیجری فەرمانڕەواییان کرد، تەنانەت توانیان سوڵتانی خۆیان بگەیەننە حەلەب، لەحەلەبیش لە ساڵی ٣٣٣ی هیجری تا ساڵی ٣٩٢ی هیجری فەرمانڕەوا بوون.
لەهەمووی ترسناکتر کە زۆر کاریگەری هەبوو لەسەر جیهانی ئیسلامی شیعەی دوانزە ئیمامی توانی دەسەڵاتی خۆی بەرفراوانتر بکات گەیشتن بە خانەوادەی کوڕانی بویە (عائلة بنی بویە) کە بنەچەی ئەمان فارسە، توانیان دەوڵەتی فارس بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە، تا گەیشتە ئەو بارو ڕەوشەی لە ساڵی ٣٣٤ی هیجری دا خەلافەتی عەباسی بەتەواوەتی داگیر بکەن، بەڵام بۆ ئەوەی ئینقیلابات و فیتنەی گەورە ڕوو نەدات لەلایەنی سونیەکانەوە خەلیفەی عەباسیان وەک ڕەمزێک دانایەوە کە بۆ ماوەی ١٠٠ساڵ توانیان بەتەواوەتی فەرمانڕەوای دەوڵەتی عەباسی بکەن، واتە لەساڵی ٣٣٤ی هیجری تا ٤٤٧ی هیجری؛ تا ئەوکاتەی سەلاجیقەکانی ئەهلی سونە دروست دەبن و خاکی عێراق لەژێر فەرمانڕەوایی شیعەی دوانزە ئیمامی ئازاد دەکەن، ئەم شیعانە بەبەردەوامی بوغزو ڕقی خۆیان بەسەر زانایانی سونە و خەلافەتەکەشی دەڕشت تا وای لێهاتبوو لەسەر مینبەرەکانەوە.. هەروەها لەسەر دەرگای مزگەوتەکانیشەوە دەیاننوسی و جنێویان بە هاوەڵەبەڕیزەکان دەدا، بەتایبەت ابوبکر و عمر –ڕەزامەندی خودایان لێ بێت- بەئاشکرا لە خوتبەی هەینیدا لەعنەت و جنێویان پێ دەدات، ئەم سەردەمەش سەردەمێکی کەئابەو دڵتەنگی بوو لە مێژووی ئیسلامیدا.
لێرەوە دەبینین سەدەی چوارەمی هیجری سەدەیەکی شیعەی تەواو بوو؛ شیعەی دوانزە ئیمامی دەسەڵاتدارێتی خۆی لەڕێگای بوهەیئیەکانەوە (البویهیون) عێراق و ئێرانیان بە تەواوەتی خستبووە ژێر فەرمانڕەوایی خۆیانەوە، سامانیەکانیش ڕۆژهەڵاتی ئێران و بەشێکی ئەفغانستان و بەشیکی ڕۆژهەڵاتی جیهانی ئیسلامی لەژێر قەڵەم رەویاندا بووە، حەمدانیەکان موسڵ و حەلەب یان فەرمانڕەوایی دەکرد، هەروەها قەرامیطەکان ڕۆژهەڵاتی نیوەدورگەی عەرەبیان لەژێر دەستدا بوو کە چەند جارێک دەگەیشتنە حیجاز وەک قەڵەم ڕەو، بەڵکو گەیشتنە دیمەشق و پاشان یەمەن بەتەواوەتی لەژێر فەرمانڕەوایەتیان دا بوو، پاشان دەوڵەتی عوبەیدی کەلە مێژوودا ناسراوە بە فاطیمی توانیان هەموو وڵاتانی ئیسلامی ئەفەریقا داگیر بکەن بەڵکو گەیشتنە فەلەستین و سوریاو لوبنانیش!.
لە کۆتایی سەدەی چوارەمی هیجری دا دەوڵەتی قەرامیطە بەتەواوەتی ڕۆچوو و نەما، لەناوەڕاستی سەدەی پێنجەمی هیجری دا دەوڵەتی بەنی بوهەییە کۆتایی پێهات واتە ساڵی ٤٤٧ی هیجری، پاشان ئیسماعیلیە عوبێدیەکان بەردەوام بوون لەدەسەڵاتیان تا ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی هیجری واتە ساڵی ٥٦٧ی هیجری ئەوانیش کۆتای بەدەسەڵاتیان هات و جیهانی ئیسلامی و ئەهلی سونەو جەماعە فەرمانڕەوای و دەسەڵاتی گرتەوە دەست.
هەموو ئەم شیعانە لەناو چوون و بوونێکی ئەوتۆیان نەما لەسەر زەوی دا، بەڵام شیعەی دوانزە ئیمامی بەردەوام لەناوچەکانی فارس و بەشیکی عێراق دا بانگەشەی مەزهەبەکەیان دەکرد، بەبێ ئەوەی فەرمانڕەوایی بکەن.
بەم شێوەیە ڕەوشەکە هێور بویەوە تا ساڵی ٩٠٧ی هیجری واتە سەرەتای سەدەی دەیەمی هیجری ئەو کاتە کەسێك بەناوی (ئیسماعیلی صەفەوی) هەڵدەستێت بە دامەزراندی دەوڵەتی صەفەوی شیعەی دوانزە ئیمامی لە ئێران، کە نەسەب و سولالەی باووباپیرانی ئیسماعیلی صەفەوی دەگەڕێتەوە سەر صەفی الدین ئەردەبیلی کەلە بنەڕەتدا فارسن و لەساڵی ٧٢٠ی هیجری باوکیان وەفاتی کردووە، توانی دەوڵەتەکەی و قەڵەم ڕەوی بەرفراوان بکات، شاری تەبریزیشی کردە پایتەختی صەفەویەکان .. کەوتە ململانێکی زۆر لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانلی دراوسێی دا، خۆی نەیدەتوانی لەبەرانبەر عوسمانلی یەکان دا بوەستێتەوە ناچار هاوپەیمانی لەگەڵ پورتوگالیەکان دا بەست بۆ لێدانی عوسمانلیەکان، بەهۆکاری ئەو هاوپەیمانیە توانی بەشێکی عێراق لەژێر دەستی عوسمانلیەکان دەربهێنێت، تا وای لێهات ویستی ئیمارەتی ئەردەڵان و بابانیش بکاتە شیعە؛ مەزهەبی شیعە بڵاو بکاتەوە، ئەگەر سوڵتان (سەلیمی یەکەمی) عوسمانلی ڕێگەی پێ نەگرتایە ئەوا ئێستا هەموو کوردستانی ئێمە شیعەی دوانزە ئیمامی بوو، کە لە شەڕێکی یەکلاکەرەوەدا توانی شاڵاوو شەپۆلی شیعەی دوانزە ئیمامی بوەستێنێت کە ئەو شەڕە بەناوبانگەش لە مێژوودا ناسراوە بە شەڕی (چاڵدێران) لەساڵی ٩٢٠ی هیجری دا کە توانی سەرکەوتنێکی گەورە بەدەست بێنێت وە دەریان بکاتە دەرەوە لە عێراق.
بەدرێژای مێژووی خۆیان ململانێ لەنێوان صەفەویەکان و عوسمانلیەکان دا هەبوو، ئەم ململانێیەش لەناو خاکی عێراق دا دەکرا جوانتر بڵێم کوردستان، ڕەوشەکە بەو شێوەیە مایەوە تاکو دوو سەدە، صەفەویەکان توانیان فەرمانڕەوایی ئێران بکەن لە ساڵی ٩٠٧ی هیجری یەوە تاساڵی ١١٤٨ی هیجری تا ئەو کاتەی دەوڵەتی صەفەوی لەناو دەچێت، لەناوەڕاستی سەدەی ١٨ی میلادی ساڵی ١٧٣٥ی زاینی، لەو ماوەیەدا ئێران بوو بە چەند پارچەیەکەوە هەر پارچەیەک لەمانە عوسمانلیەکان و ڕووس و ئەفغان شەڕیان لەسەر دەکرد، تەنانەت کۆمەڵیک لە بەرانبەر سەرکردەی سوپاییەکانی عەباسی سێیەمی صەفەوی کە کۆتا سوڵتانی صەفەویەکان بوو.
لەهەمان کاتدا عوسمانلیەکانیش کەوتنە لاوازی، ئەوروپیەکانیش دەیان ویست لەگەڵ رووس دا ئەم وڵاتە پارچە پارچە بکەن، بۆیە لەناوچەکانی ڕۆژئاوایان لەژێردەست دەرهێنایەوە ئێرانیەکانیش هەمیشە خۆشەویستیان بۆ سەرکردە ڕۆژئاواییەکان هەبوو، ئەو دەمەش ئینگلیز .. هند و پاکستان ی داگیر کردبوو دەیان ویست خۆیان لە ئینگلیز نزیک بکەنەوە جارێکیش دەیان ویست خۆیان لە فەرەنسیەکان نزیک بکەنەوەو یان دەبوونە جاشی رووس.
فەرمانڕەوایی ئێران لەساڵی ١١٩٣ی هیجری بەرانبەر بە ١٧٧٩ی زاینی (ئاغا محمدی قاجار) کە لەبنەچەدا فارسە وە مەزهەبیشی شیعەیە، بەڵام خۆی عەلمانی یە هیچ بانگەشەیەک بۆ مەزهەبی دوانزە ئیمامی ناکات و حوکمیشی پێناکات دەسەڵات دەگرێتە دەست، دوای خۆی کوڕەکانیشی بەهەمان شێوە فەرمانڕەوایی دەکەن.
بەگوێرەی سەردەم و زەمەن قاجەریەکان دەسەڵاتیان بەرەو زیاد بوون و کەم بوون دەڕوات وە ئەمان خۆیان ناوزەد دەکەن بە شاه، ئەم خانەوادەیەش کۆتایی بەدەسەڵاتیان دێت تا کەسێک بەناوی ڕەزای پەهلەوی ئەو بنەماڵەیە دادەگرێتە خوارەوە و خۆی دەچێتە جێگایان واتە لە ساڵی ١٣٤٣ی هیجری بەرانبەر بە ١٩٢٣ی زاینی وە بانگەشەی شای ئێرانی بۆخۆی کرد لە ڕێگەی یارمەتی ئینگلیزەوە، بەڵام لەساڵی ١٩٤١ی زاینی دا کێشەیەکی گەورە کەوتە نێوانیان لەگەڵ ئینگلیزدا ئینگلیزەکان دایانگرت و کوڕەکەیان خستە جێگای بەنای محمد ڕەزای پەهلەوی تا ساڵی ١٣٩٩ی هیجری بەرانبەر بە ١٩٧٩ی زاینی بەردەوام بوو تا ئەو کاتەی شۆڕشی خومەینی شیعەی دوانزە ئیمامی دەستی پێکرد.. فەرمانڕەوایی شیعەی دوانزە ئیمامی لەناوچەکانی فارس (ئێران) دەست پێ دەکاتەوە..
ئەمەش مێژووی سیاسی و فیکری سیاسی دەسەڵاتی شیعەی دوانزە ئیمامی بوو لە جیهانی ئیسلامی دا لەو کاتەوەی کە سەریان هەڵداوە تا ئەم سەردەمەی ئێستامان.
لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت فەرمانڕەوایی شیعە جۆرێک لە ئینقیلاب و پیاداکێشانی هەبووە لەسەر دەسەڵاتی سونی، بەشێوەیەکی ئاینی و بانگەشە بۆ خۆشەویستی ئالوبەیت و گەڕانەوە بۆ ڕەچەڵەکی ڕەسەن و هەمیشە فەرمانڕەواییان کردووە، بەڵام لەهەموو قۆناغەکانی مێژوودا هەمیشە دەست لەملانی یاخود هاودەست بوون لەگەڵ دوژمنەکانی ئومەتی ئیسلامیدا بەتایبەت لەگەڵ خاچ دروشمەکان (صلیبیەکان) ڕووس و ئینگلیز و فەرەنسی و پورتوگالیەکان دا، ئەگەر جوان سەیری زەمەنی تەتار بکەین هەمیشە هاوپەیمان بوون لەگەڵ تەتارەکان دا و هیچ ململانێیەکیان لەگەڵ ئەواندا نەبووە.
لەگەڵ ئەوەدا ئێمە سەیری تاوانەکانیان دەکەین کە ئەنجامیان داوە، نەک بۆ تۆڵە سەندنەوە بەڵکو بۆ ووتوێژکردن و ئاخافتن لەسەر بیرو باوەڕو مەنهەجیان ئەمەش سەرەتایەکی کەم بو لە فەرمانڕەوایی و سەدەڵاتیان کە بیرو باوەڕی ئەوان لەسەر نەسل و عیصمەتی ئیمامەت و چینایەتیان لەنێوانی عەلی و ابوبکر و عمر و عوسمان وە زۆرێک لە هاوەڵە بەڕێزەکانی پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) و دایکی ئیمانداران دادەمەزرێنن، تا ئەوان بەو شێوەیە بیر بکەنەوە نیەتی ئەوانمان لەبەر چاودایەوە دەشزانین لە مێژووی ئیسلامدا چییان کردووە، دەشڵێین منداڵان لەسەر پلانی باووباپیرانیان هەنگاو دەنێن، ئایا هەڵوێستی ئێمە بەرانبەر بە شیعە چۆنە؟ چۆن لەگەڵیاندا ڕەفتار بکەین؟ ئایا بێ دەنگی باشە هەڵی بژێرین یاخود قسە کردن؟ ئایا جاهیل بوون باشە یاخود بە عیلمەوە قسەیان لەگەڵ بکەین؟