میژووی جیهان
  زه‌رده‌شت کێیه‌؟
ماکوان کەریم

زه‌رده‌شت له‌ ڕاستیدا به‌ چه‌ند ناوێك لێکدراوه‌ته‌وه‌ به‌ ووشتری زه‌رد یان ئه‌ستێره‌ی زێڕینیان پیر وه‌یان ده‌سه‌ڵاتی زێڕین،خاوه‌نی ووشتر یان گه‌شه‌وه‌ باسیان لێوه‌ کردوه‌.
مێژوو نوسان وا ده‌گێڕنه‌وه‌ که‌ زه‌رده‌شت کوڕی پیاوێکی جوتیار بووه‌له‌ ڕه‌گه‌ز و ڕه‌چه‌ڵکدا ئاری بووه..‌ناوی له‌ بنه‌ڕه‌تدا (زرواستر)ه‌ یان (زراتشتر)ه‌، واتا خاوه‌نی ووشتری زه‌ردیان ووشتری کۆن یاخود پیر دێت.
له‌ ڕاستیدا مێژووی له‌ دایك بوونی زه‌رده‌شت زۆر ڕوون نیه‌، به‌ڵام مێژوونوسان ده‌یگه‌رێنه‌وه‌ بۆ(٦٦٠)پ.ز له‌ ئازربایجان له‌ دایك بووه‌ بنه‌ماڵه‌که‌ی (ئه‌سپیاما)یه‌ که‌له‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کدا هه‌موو ئارین، باوکی زه‌رده‌شت ناوی(پورشاسپا)ی ئازه‌ربایجانیە دایکی زه‌رده‌شت ناوی (د‌‌غدو یان دگدو)بووه‌ خه‌ڵکی (ڕه‌می) ئازه‌ربایجانه‌ خێزانی سێیه‌می زه‌رده‌شت ناوی (هۆیوی ) بووه‌ که‌ کچی پاشایی ناوداری فارسه‌کان(فریشا ئوشتر)ی برای (جاماسب )بووه‌.
زه‌رده‌شت له‌ ته‌مه‌نی پازده‌ ساڵی دا ده‌ستی به‌ خوێندن کردوه‌ لای مامۆستایه‌ك که‌ ناوی (کوشتی )بووه‌ سه‌یر له‌ وه‌دایه‌ که‌ ئه‌م ناوه‌ به‌ کار هاتوه‌ بۆ مه‌راسیمی پشتوێن به‌ستن له‌ ئاینی زه‌رده‌شتی دا، تا ته‌مه‌نی بیست ساڵی به‌رده‌وام بووه‌ له‌ خوێندن له‌ دوایدا زه‌رده‌شت دایك و باوك و خێزانه‌که‌ی به‌ جێ هێشتوه‌ و گه‌ڕاوه‌ به‌ جیهاندا یان ده‌ڵێن که‌سێکی گۆشه‌ گیر بووه‌له‌ چیاکان وئه‌شکه‌وته‌کاندا ژیانی بردۆتە سەر.

له‌ ته‌مه‌نی سی ساڵیدا به‌ په‌یامبه‌ر خۆی ناساندوه‌ بانگهشتی بۆ په‌یامبه‌رێتی و ئاینه‌ که‌ی کردوه‌.
مێژوو نووسان ده‌ڵێن له‌ که‌ناری ده‌ریای (دیتا) له‌ نزیك نیشتیمانه‌که‌ی خۆی له‌ ئازربایجان له‌ له‌لایه‌ن فریشته‌ یه‌که‌وه‌ کراوه‌ به‌ په‌یامبه‌ر وه‌ ئه‌و فریشته‌ ناوی (هومنه‌ یان به‌همه‌ن)ه‌ واتا له‌ زمانی پارسی کۆندا به‌ مانای بیری چاكه هاتووه‌.

له‌دوای هه‌شت ساڵ په‌یامبه‌رایه‌تی لەگەڵ شەش فریشته ‌ناسراوه‌که‌ی (ئه‌مشاسپندان) ووتوێژی کردوه‌.
له‌ دوای ١٠ساڵی تری په‌یامبه‌رایه‌تی مێژوونوسان ده‌ڵێن؛ خه‌ڵکی زۆر ئازاریان داوه‌ ته‌نها یه‌ك که‌س باوه‌ڕی پێ دێنێت ئه‌ویش نزیکی خۆی بووه‌ یان ده‌ڵێن ئامۆزای خۆی بووه‌ که‌ ناوی(مینیدی نیمون ها) بووه‌.

له‌ پاشان دا سه‌ری خۆی هه‌ڵده‌گرێ و ڕووده‌کاته‌ ئه‌وروپای ئێستا له‌ ناو یۆنان و ڕۆمه‌کاندا ده‌ست به‌ بڵاو کردنه‌وه‌ی ئایینه‌که‌ی خۆی ده‌کات.
زه‌رده‌شت له‌ ناو یۆنانیه‌کاندا به‌ (زۆرۆئاسترس) ناسراوه‌، وه‌ له‌ ناو ڕۆمه‌کانیشدا به‌ هه‌مان شێوه‌ پێیان وتوه‌(زۆرۆ ئاستر).
کارناسی فه‌ڕه‌نسی ئاوێستای (جێمس دار مێسته‌ر) ده‌ڵێت: له‌ دوای به‌جێ هێشتنی زه‌رده‌شت له‌ ناوچه‌که‌دا توانی ڕۆمه‌کان و یۆنانیه‌کان ڕێكبخات وه‌ کۆکیان بکات له‌ سه‌ر خوایه‌ك که‌ له‌ زه‌رده‌شت دایان تاشی ناویان نا(هوم) که‌ له‌ شێوه‌ی مرۆڤ دا بوو.
(کرن) مێژوونوسی فه‌ڕه‌نسی ده‌ڵێت: زه‌رده‌شت په‌یامبه‌ر نه‌بوو به‌ڵکو ڕۆشنبیرێکی ڕووناك په‌رست بوو؛ له‌ گه‌ڕانه‌وه‌یدا بۆ خۆرهه‌ڵات ناونرا به‌ خوای خۆر.
ئه‌فلاتون له‌ ٤٢٩تا ٣٤٧ی پ.ز به‌ ڕاشکاوانه‌ باسی زه‌رده‌شتی کردوه‌ ئه‌و به‌ فه‌یله‌سوفێکی پارس و هنده‌کانی ده‌زانێت وه‌ به‌ دامه‌زرێنه‌ری ئایینی (مه‌زد یه‌سنا) ی زانیوه‌ که‌ تا ئێستاش له‌ هندستان و ئێراندا ئه‌و ئایینه‌ ماوه‌.
مێژوونوسی سه‌ده‌ی سێیه‌می زایین (برۆسوس) زه‌رده‌شت به‌ پاشایه‌کی خوازراوی پارس و مادده‌کان ده‌زانێت.

مێژوونوسه‌ به‌ناوبانگه‌کانی جیهان هه‌موو له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ کۆکن که‌ زه‌رده‌شت خه‌ڵکی ئازه‌ربایجانه‌ وه‌ مێژوونوسه‌کانیش بریتین له‌( براتلمه‌، مولون، سیستان، گلدزهیر، جاکسون وه‌ پیریتیا)، به‌ڵام ڕایه‌کی که‌ هه‌یه‌ که‌ ده‌ڵێن زه‌رده‌شت خه‌ڵکی شاری (ڕه‌ێ) واتا تارانی ئێستا به‌ زمانی ئاوێستای باسی کردوه‌ به‌ شاری تارانیان ووتوه‌ (وغ) وه‌ به‌ زمانی په‌هله‌وی پێی ده‌ڵێن(ڕکا) که‌ گوایه‌ زه‌رده‌شت له‌ وێ له‌ دایك بووه‌.

ئه‌و مێژوونوسانه‌ش بریتین له‌ ( ئه‌فلاتون، دیۆجین له‌گه‌ڵ هرموودرس) که‌ قوتابی ئه‌فلاتون بووه‌، وه‌هه‌ر ئه‌وانیش ووشه‌ی زه‌رده‌شتیان لێك داوه‌ته‌وه‌ به‌ مانای ئه‌ستێره‌ی زێڕین یان نیاز پاك وه‌ یان به‌ زه‌وی کێڵه‌رێکی باش لێکیان داوه‌ته‌وه‌.
له‌ نا‌و مێژوونوساندا ته‌نها مێژوونوسی ئه‌ڵمانی که‌ ناوی ( دۆمارێنی)یه‌ ده‌ڵێت زه‌رده‌شت خه‌ڵکی( باڵخ)ی رۆژهه‌ڵاتی ئێرانه‌ یان (ئورومیه‌) وه‌ زه‌رده‌ووشتیشی به‌ مانای سوتان و گه‌شاوه‌ ناوزه‌ند کردوه‌.
به‌ هه‌ر جۆریك بێت ده‌گه‌ڕێمه‌وه‌ سه‌ر باسه‌که‌ ته‌نها ویستم سه‌رنجی خوێنه‌ر ڕابکێشم بۆ باس کردنی جێگه‌ و ڕێگای زه‌رده‌شت.
بەمیش دەرکەوت کە زەردەشت کورد نیە، بەڵکو زۆرێك پیان وایە کە رەگەزی زەردەشت ئاریە و لە بێخدا ئازەریە!!

له‌ پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ ناو مه‌ڵبه‌ند و زێدی باوو باپیرانی وه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان بۆ کردبوو له‌ هه‌رێمی خۆرهه‌ڵاتی ئێران گه‌یشته‌ باره‌گای پاشای ئه‌و هه‌رێمه‌

که‌ پاشای پارسه‌کان بوو ناوی ( ویشتاسب) بوو..
زه‌رده‌شت به‌هۆی زیره‌کی و لێوه‌شاوه‌ی خۆی توانی له‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و پاشایه‌دا جێگای خۆی بکاته‌وه‌ تا دوو ساڵ به‌ نهێنی کاری کرد، تا ئه‌و پاشایه‌ بهێنێته‌ سه‌ر بیر وبۆچون و ئایینه‌که‌ی خۆی، به‌ڵام ده‌سه‌ڵات داران و فه‌رمانڕه‌وایان وه‌ پیاوانی ئایینی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ زۆر دژایه‌تی زه‌رده‌شتیان ده‌کرد..
له‌ پاشاندا ته‌واوی هێزو ده‌سه‌ڵاتی خۆی خسته‌ ژێر ده‌ستی زه‌رده‌شته‌وه‌ تا ئایینه‌که‌ی بڵاو بکاته‌وه‌و ‌وه‌ خۆشی بڕوای پێ هێناو ئایینی زه‌رده‌شتی بووه‌ ئایینی ڕه‌سمی “ئێران” وه‌ بۆ بڵاو کردنه‌وه‌ی ئه‌م ئایینیه‌ که‌وتنه‌ جه‌نگ و کۆشش کردن له‌ ماوه‌ی ٢٠ ساڵدا خه‌ریکی بانگه‌واز و داگیر کردنی ووڵاتانی چوارده‌وریان بوون که‌ زه‌رده‌شت ته‌مه‌نی گه‌یشته‌ ٧٧ ساڵ له‌ جه‌نگێکدا به‌رانبه‌ر به‌ تورانیه‌کان و مادده‌کان که‌ له‌ ڕاستیدا سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ریاندا پارسه‌کان توانیان مادده‌کان و تورانیه‌کان تێك و پێك بشکێنن وه‌ زه‌رده‌شتیش له‌ ته‌مه‌نی ٧٧ساڵیدا که‌ یه‌کێك بوو له‌ سه‌رکرده‌ی ئه‌و له‌شکرانه‌ به‌ ده‌ستی تورانیه‌کان کوژرا.
به‌روار: 27/10/2019
بینین: 2659