جەنگی چالدێران
ماکوان کەریم

بۆ ئەم باسەم هەڵبژارد زۆر جار لێرەو لەوی دەمبیست کە گوایە شەری چالدێران کوردی کردوە بە دووکەرتەوە، لە نێوانی فارس توركدا، هەموو ئەم قسەو قسڵۆکانە سەری منی دەئێشاند ، دەمزانی ئەودەمە شتێک نەبوو لە ناو خەڵکیدا بە ناوی نەتەوە.. تەنانەت ناوی کوردستانیش هەر نەبوو لە مێژوودا، چونکە ووشەی کوردستان ناوێکی نوێیە بە گوێ خەڵکی ناوچەکە ئاشنا بووە، ئەو ناوە ئەوەندە نوێیە کە سەردەمانی دەتوانین دەست نیشان بکەین بە ١٥٠ ساڵ بۆ ٢٠٠ ساڵ، چونکە ئەم ووڵاتەی ئێستا کە ناوی کوردستانە ناوچەکان بە وویلایەت ئاماژەی بۆ دەکرا بۆ نمونە.. دەوترا وویلایەتی شارەزور کە لە سنەوە دەستی پی دەکرد تا شاری کەرکوك کە دەوترا وویلایەتی موسڵ لە ناوچەکان سوریاوە دەستی پێ دەکرد تا هەولێر کە دەوترا جزیرەو بۆتان هەموو ناوچەکانی کوردستانی باکوری دەگرتەوە یاخود جزیرەی عومەر، یان کوردستان بە ووڵاتی شاخ ناسرابوو..

هەرچەندە ئەمە مانای ئەوە نیە کە من پشتگیر لە نەتەوەی خۆم نەکەم نەتەوەکەم خۆش نەوێت، نەخێر، بەڵکو دەمەوێت ئەوەی کە ڕاستیە بیخەمە روو تانەوەکانمان بە شتی وەهمی و دروشم هەڵنەخڵەتێن دوای لە رووبەروبونەوەیان لەگەڵ دوشمندا پێگەیان لاواز نەبێت، یاخود نە توانن بە بەڵگەوە کێشەی رەوای میللەتی خۆیان بەخەنە بەردەم هەموولایەك، ئەگەر ئێمەی کوردستنیان ڕاستگۆبین، خاكو ووڵاتی خۆمان خوش بوێت ئیسلام چارەسەری کێشەکانە، لێرەدا باسەکەمان ئەوە نیە ، بەڵکو دەتان بەمە ناو قوڵای مێژوو بۆ روونکردنەوەی بابەتێك کە پەیوەستە بە هەمولاکانەوە رۆژانە لەسەر زمانی رۆشنبیرو نوخبەکانە کە ئەویش شەری چاڵدێرانە…

لە دوای ڕوخاندنی دەوڵەتی ”فاطمی عوبەیدی” لە ساڵی (٥٦٧)هیجری ئیتر لەو دەمەوە شیعە پارەچە پارچەبوون خاوەنی هیچ دەوڵەت کیان نەمان، هەوڵی زۆریان ئەدا بۆ ئەوەی دەسەڵاتێك دروست بکەن.. زۆر جار خۆیان لە دەسەڵاتدارانی “تەتار” نزیك دەکردوە بۆ ئەوەی ئەمرەتێکیان دەست بکەوێت، تەنانەت زۆر جار وا نیشانیان ئەدا کە “تەشیوع” دورشمیان نیە ناشیانەوێت بیکەنە دروشمی دەوڵەت و ئیمارەتەکانیان، ئەم ڕەوشە بەو شێوەیە مایەوە تاکو سەردەمی کەسێك بەناوی (ئیسماعیل حەیدەر صەفەوی)، لە ناوەڕاستی ئێراندا دەوڵەتێکی شیعەی دامەزارند لە ساڵی (٩٠٧)هیجری..

لەڕاستیدا ئەسماعیلی صەوفەوی کەسێکی شیعەی دۆگمابوو زۆر بیر تەسك و توندرەو بوو، زیاد لەیەك ملیۆن موسڵمانی سوننەی کوشت، بۆ ئەوەی شیعەی دوانزە ئیمامی نیشتەجێ بکات لە جێگایاندا، بە زۆر لە ئێراندا ئەوەی سوننی بوو کردیە شیعەی دوانزە ئیمامی، بۆ ئەم پلانەی داوای هاوکاری لە چەتەکانی قزڵباشی تورك کرد، هەموو قزڵباشیەکان شیعە بوون، بیروباوەڕی خوارافی لە نێوانیاندا بڵاو بوو،”قزڵباش” واتا کڵاو سورەکانی شیعە- ئەمانیش جۆرێکن لە شیعە زۆر نزیکن لە سۆفیەکانەوە، ئەم قزڵباشایانە لەگەڵ شیعەدا ئەوەندە نەخوێندەواری و خورافیاتیان بڵاوکردوە تا وایلێهات هەموو ناوچەکە بونە شیعە، سەربازەکانی ئیسماعیلی صەفەوی زۆر خوێن رێژ بوون، خەڵکیان بە ئاگر و ئاسن فەرمانڕەوای دەکرد، لەگەڵ ئەوەیشدا شا ئیسماعیلی صەفەوی پیاوێکی طاغوت و دیکتاتۆر بوو کە هاوشێوەی حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفی بوو لە فەرمانڕەوای کردندا، بگرە زۆر خراپتر، چونکە هەموو سەربازەکانی دەبوو سوجدەی بۆ بەرن.

ئیسماعلی صەفەوی شوێنکەوتی ئایدۆلۆژیای شیعە بوو، بۆ بڵاوکردنەوەی شیعە لە ناوچەکەدا تەنانەت وای کرد کە بەناو ووڵاتانی دراوسێیدا ئەم بیرەوباوەڕەی شیعە بڵاوبکاتەوە، ئیتر لێرەوە روبەروی هێزیکی گەورەی سوننی مەزهەب دەبیتەوە کە دەوڵەتی عوسمانلییە، چونکە لە دوای روخانی دەوڵەتی “مەمالیك” هیچ دەسەڵاتێك نەبوو شانبدات لەشانی خەلافەتی عوسمانلی سوننی، گومانی تێدا نیە کە دەسەڵاتی هەموو ناوچەکە نەیدەتوانی شانبدات لەشانی دەوڵەتی عوسمانی، لێرەوە شا ئیسماعیلی صەوفەوی شیعی بۆ ئەوەی هێزی موسڵمانان لە ناو بەرێت پەیوەندی لەگەڵ ئیمپراتۆری گەورەی دونیا ئەو سەردەمە خاچدروشمان بەست کە “پروگاڵیا” بوون واتا پرتوگال ئێستا کە هەموو ناوچەکانی “ژاپۆن” و “مالیزیا”و زۆرێك لە “چین”ی ئێستای لە ژێر دەستا بوو هەوڵی ئەدا ناوچەکانی تر وەك “هیندستان و ئەفغان”ی ئەدا، پورتگال ئەوسەردەمە زۆر دژی موسڵمانان بوو، چونکە بەچاوی جەنگی خاچدروشمانەوە سەیری موسڵمانانیان دەکرد، بۆیە لەگەڵ ئەواندا کەوتە دارشتنی پلانێکی زۆر سەرکێشانە ئەویش داگیرکردنی شاری مەدینەو بوو، هەڵدانەوەی قەبری ئەبوبکرو عومەر بوو بە وتەی خۆیان ” فڕێدانی ئەو دوو قەبرە لە نزیك پێغەمبەری خوا- صلی للە علیەوسلم- پاشان لەوێوە پلان دابرێژن بۆ گرتنی شاری قودس “!

شائیسماعیل ئەم پلانەی دارشت لەگەڵ سەرکردەی گەورەی پرتوگالیەکان بە ناوی “بوکرك” ئەودەمە سەکردەی هەموو ئوصتوڵەکانی پرتوگال بوو لە ناوچەکەدا، لەگەڵ ئەوەیشدا کە دەیزانی پرتوگالیەکان جەنگی خاچدروشمان دەکەن لەگەڵ موسڵمانان، کەچی ئەو ڕازی بوو بەو پلانە، هەرچەندە ئەمە تفێکە بە ناوچاوی شا ئیسماعلی صەفەوی، هەرچەندە ئەمە لای شیعە ڕافیزە زۆر ئاسانە کە خیانەت بکات مێژوویان دیارە بەدریژای مێژووی خۆیان هەر خیانەتیان کردوە.

لەو سەردەمەدا کەسێکی بەهێز فەرمانڕەوای دەکرد لە ناو دەوڵەتی عوسمانی، پاشان سەرکەردەیەکی خاوەن حەزم بوو پیاوێکی ئازاو بەهێز بوو بەناوی “سوڵطان سەلیمی یەکەم”، ئەم پیاوە کەسێك بوو هەرگیز پێقوبوڵ نەدەکرا رکەبەری هەبێت، خۆ ئەگەر براکەی خۆی رکەبەری بوایە وە دەیکوشت، پاشان تەماشای کرد ترسی ئەوەی لێنیشت کە وا دەوڵەتی شا ئیسماعیلی صەفەوی شیعە لەگەڵ خاچدروشمانی پرتوگالدا خەریکی دروست کردنی هێزن بۆ لە ناوبردنی پیرۆزیەکانی موسڵمانان چونیان بۆ شاری مەدینەی پێغەمبەر- صلی للە علیە وسلم- و هەڵدانەوەی گۆڕی هاوەڵان- رەزامەندی خوایان لیبێت، پاشان دروستکردنی هەڕەشەی جدی لەسەر سنورەکانی ڕۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانلی..

سوڵطان سەلیمی یەکەم کە زانی وا ترسی بڵاو بونەوەی ئەم بیروباوەڕی شیعەیە وەك پوش بڵاو دەبێتەوە بە هۆکاری نە خوێندەواری ئوممەتەکە، چونکە ئەودەمە خەڵکی زۆر گرنگیان بە زانستی شەرعی نەئەدا، بەڵکو هەموو گرنگییەکیان دروست کردنی چەك نوێ بوو دژی ئەورپاو زلهیزانی دونیا، بۆیە لەناوچەکانی “عێراق و ئەنادۆڵ” دا بیروباوەڕی شیعە بڵاو بویەوە بە ئاسان، سوڵطان سەلیم بڕیاریکی ئازایانەیدا دا کە بکەوێتە جەنگ لەگەڵ شائیسماعیلی صەوفەوی شیعە، پاراستنی ئوممەتی ئیسلامی.

سوڵطان سەلیم خۆی ئامادەکرد بۆ جەنگێکی یەکلا کەرەوە لەگەڵ صەفەوییەکاندا، سەرەتا هەرچی شیعە هەبوو گەمارۆی خستنە سەر لە ڕۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانلیدا ئەوەی کە گومانی لێدەکرا کە جاسوسە زۆربەیانی لە سێدارەدا، پاشان خێزانی دەسەڵاتدارانی ئێرانی بانگکرد بە ناوی بنەماڵەی”ئاق قویونلو” بۆ ئەوەی بکەونە جەنگ لەگەڵ دەسەڵاتی صەفەویەکاندا چونکە ئەوان پیشتر خاوەن دەسەڵات بوون لە عێراق و ئێراندا، بەڵام بەدەست حەیدەری باوکی شا ئیسماعیل و شا ئیسماعیل خۆی دەسەڵاتیان لە دەست سەندرابوەوە ، بە هەردوولا سوپایان کۆکردوە بۆ جەنگ..

دەزگای “هەوڵگری سەربازی” سوڵطان سەلیم توانی ئاشکرای بکات کە شا ئیسماعیل دەیوێت جەنگ دوابخات بۆ زستان؛ بۆ ئەوەی سەربازەکانی عوسمانلی لەبرساندا بمرن و لەسەرماندا رەقببنەوە، بەو هۆکارە شا ئیسماعیل سوپاکەی بردە بیابانی”یاسگەمەن”یاخود(یاسجمن) لەسەر سنوری “ئازربیجان”، سوڵطان سەلیم سوپایەکی زۆر بەهێزی ئامادەکرد ئەوەندە چەبوك ئازابوون گەیشتە ناوچەکانی “دەشتی چاڵدێران” تەنانەت توانی هەموو ناوچە و بەرزایی و گردو تەپۆڵەکەکانی گرت و توانی شوێنە ستراتیژیەکان دەست بەسەردا بگرێت، لە٢ی مانگی رەجەبی ساڵی ٩٢٠ هیجری کە بەرانبەرە لەگەڵ بە ٢١ی ئابی ساڵی ١٥١٤ زاینی، سوپای سوڵطان سەلیم توانی وەك هەورە بروسکە بە خێرای سوپای شا ئیسماعیل بشکێنیت و کون بە کون رابکەن.. هیچ تواناو هێزێکیان نەبوو لەبەرانبەر سوپا بەهێزەکەی عوسمانلی و سوڵطان سەلیمدا.

لە روبەروبونەوەدا سوڵطان سەلیم بەردەوام بوو تاگیشتە پایتەختی صەفەویەکان لە “تەبرێز” توانی بیکاتە جێگاو سەربەزگا بۆ کاروچالاکی سەربازی خوی..تەنها بەو سەرکەوتنە کۆتای هێنا کە لەچاڵدێرانەدا بەدەستی هینابوو، هەموو لاکان دەپرسن بۆچی سوڵطان سەلیم زیاتر بەورە ناوچەکان نەرۆشت بە تەواوەتی شیعەی صەفەوی پاك بکاتەوە!!؟..

بەهۆکاری ئەوەی سوپای “ئینکشاری” عوسمانی بە قسەی سوڵطان سەلیمیان نەکرد، ووتیان شەر ناکەین چونکە زۆر ساردە سوپاکەمان رەق دەبیتەوە لە کاتێکیشدا وانەبوو، بەڵام لەوانەیە خەڵکی بپرسێت سوپای ئینکشاری چیە؟ بۆ وا بە گوێی خەلیفەکەی ناکات؟

ئینکشاری سوپای سەردەمی عوسمنلیە کەسیك دروستی کردوە بەناوی “ئاغا ئینکشار” لەسەردەمی “ئۆرخانی دوەم” لەساڵی٧٢٤ی هیجری بەرانبەر ساڵی١٣٢٤ی زاینی ئەم کەسایەتیە ئەفسەریکی بەناوبانگی عوسمانلی بوو مەڵبەندو جێگاو سەربازگەی لە شاری “ئەستانە”بوو واتا “ئەستانبوڵ” کە فیرقەی مەشادی زۆر بەهێز بوون چەك جبەخانەی بەهێز و نوێیان هەبوو هەمیشە تا سەردەمی سوڵطان”موردی یەکەم” واتا ساڵی٧٦١ی هیجری بەرانبەر بە ساڵی ١٣٦٠ی زاینی ئەم سوپای ئینکشاریە لە ریگای خۆی دەرچو هێزیکی زۆری پەیدا کرد..

تەنانەت زۆر جار خەلیفەی لادەبرد باج و خەرج و چەتەی دەکرد خۆی لەسەر ئەو باج و خەرجە و چەتەیە دەژیاند تاکو وای لیێهاتوبوو بە تەواوەتی دەسەڵاتی وڵات بەدەست ئەوان بوو سیاسەتی ووڵات ئەوان دیاریان دەکرد بە تەواوەتی خەڵکیان بێزار کرد بوو تاساڵی١٠٣٢ی هیجری بەرانبەر١٦٢٢ی زاینی خەڵکی ئەستانە بەتەواوەتی بێزار بوون هەموو دژیان ڕاپەرین تاکو ساڵی ١٠٥٨ی هیجری بەرانبەر بەساڵی ١٦٣٢ی زاینی ئەم شۆڕشە دژیان بەردەوام بوو، تەنانەت چەند کەسیایەتی گەورەی ناو خەلافەت بەدەستیان کوژرا لەوانە”حسن باشا” سەرۆك وەزیران بوو واتا (الصدر الأعظم) لەسەردەمی سوڵطان مورادی چوارەم،پاشان دوایان کرد دەبیت شیخولئیسلام بکوژرێت لەگەڵ سەرکردەی دەریایی و پیاوێکی تر کە وەزیر بوو لەو دەسەڵاتەدا ، لە پاشاندا شێخ ولئیسلام ئازادکراو هەردوو ئەو کەسایەتیە بەدەستیان لە سێدار درا لەساڵی١٠٤٢ی هیجری بەرانبەر بە ساڵی ١٦٣٢ی زاینی..

هەروەها لەسەردەمی سوڵطان محمودا کە ویستی هەموو فەیلەقەکان بگۆرێت ئەویش نەیتوانی هەڵگەرانەوە لە دەسەڵاتەکەی سوڵطان محمودی دوەم روویدا ئەویش و سەدری ئەعزەمەکەی” مستەفا باشا بیرقریدار” هیچیان بۆ نەکرا..

تاماوەیەك بی دەنگ بوون.. وویستیان پاش ماوەیەکی تر لە ناو ئەم ئینکشاریانە چاکسازی بکەن، توانیان کۆتایی بەو سەرکێشیەن بینن لە ١٩ی شەوالی ساڵی ١٢٤١ی هیجری بەرانبەر بە ساڵی١٨٢٦ی زاینی لە ئەستانە کۆتایی بە دەسەڵاتیان هات کە خۆیان فەرمانڕەوای بکەن چونەوە ژیر رکێفی سوڵطان موحمودی دوەم، ئەم کورتەیەك بوو لە دروست بوونی سوپای ئینکشاری تا کۆتاییان..

کەواتە بگرێنەوە سەرباسەکەمان ئەوەی کە لەسەروە ئاماژەم پێدابوو سوڵطان سەلیمی یەکەم توانی سەرکەوتن بەدەست بهینێت بەسەر شائیسماعیلدا پایتەختی ووڵاتی صەفەویەکان بگریت شیعە صەفەویەکان لەگەڵ قزڵباشیەکان لە ناوچەکانی باشوری ئێران بە گشتی نیشتەجی بوون جارێکی تر ئەهلی سوننەت جەماعەت سەریان دەرهێناوە مەزهەبی ئیمامی شافعی لەوناوچانەدا باڵادەست بوو، ئەگەر سوڵطان سەلیم ئەو کارەی نەکردایە ئێستا لە ڕێگا بیروباوەڕی شیعە هەموو ناوچەکانی بابان و تەنانەت ئەردەڵانیش شیعە بوون ئەوەندە برەویان دابوو بەو بیروباوەڕە فاسدە بۆگەنە.. ئەگەر جەنگی چاڵدێران نەبویە ئەو دیاربەکر و بەشێکی زۆر هەرێمی کوردستان و باکوری عێراق ئێستا شیعەی صەفەوی بوون، ئەو هێزە صەفەویە کە ئاماژەم پێدا لە رووی فیکری و سەربازیەوە پشتی پێ بەست بوو..

یەکەم بریتی بوو لەوەی کە نەخوێندەواری بڵاو بکاتەوە عوسمانیەکانیش گرنگیان پێ نەئەدا تا خەڵکی بە خورافتی شیعە ئاشان بکەن دەماو دەم بیروباوەری شیعە بخەنە مێشکیان، لەرووی سەربازیەوە پاڵپشت بە هێزی خاچدروشمان پرتوگالی بەست بوو کە سوڵطان سەلیم توانی پێگەی ئەوانیش لە ناوچەکەدا لاواز بکاتن پاشان پیاوێکی موجاهید بەناوبەنگی “فلیپینی” بەناوی “لابولابو” توانی سوپای داگیرکەری پرتوگال لە ناوچەکاندا تێکبشکینێت ولابولابو.. بووە ئەستیرەی موجاهیدان لە فلیپین..

ئەوەی کە مەبەستمە بیڵیم..

ئەم جەنگە هیچ پەیوەندی بە کێشەی نەتەوایەتیەوە نیە، ئەو مێژوویەکی چەواشەکاریە کە هەندێك لە خۆیانەوە دەڵێن گەلی کورد دابەش کراوەلەو سەردەمەوە گوایە بیری ناسۆنالیزمی لەو دەمە سەرچاوی گرتوە؟

ئەم ووتەیە هیچ بنەمایەکی نیە لە رووی زانستی و پاشان مێژویەوە، چونکە ئەو ئیمارەتە کوردیانەی کە هەبوو دابەش بووون بەسەر ئەو دوو دەسەڵاتە گەورەیە کە لەسەر بنەمای بیروباوەڕ دامەزاربوون هەموو ئیمارەتەکان وەك فیدارڵی ئێستا سەر بە حوکومەتی مەرکەزی بوون..

لە ڕووی دابەشکردنی ناوچەکە لەسەر بنەمای نەتەوەیی نەبوە، بەڵکو زیاتر وەك دەڵین مەزهەبی بوە، چونکە ئەگەر نەتەوایی بوایە بۆ عوسمانلی هەموو ‌قزڵباشیەکانی لە ناوبردو یاخود دەریکردن خۆ هەموو ئەوان تورك بوون؟! یاخود بۆ ناوچەکانی ئازەریەکان سونی بوون لەژێر دەستی صەفەوی بوون هەموو کران بە شیعە، کوردەکان لەسەر بنەمای بڵاوکردنەوەی شیعە لە ئیمارەتەکانیاندا کێشمەکێشمی دەسەڵاتیان هەبوو هەر لە “خانەکانی دزڵی و بابان و جاف و ئەردەڵان ، مکوکریان، شکاك،” .. زۆری تر لەو دەسەڵاتەنەی کە لەناوچەکدا هەبوون، ئەمان هەموو کە ململانەی دەسەڵاتیان دەکرد لەسەر بنەمای مەزهەب بوو ئەو شیعەی بڵاو دەکردوە ئەوی تر سۆفی ، بۆ نمونە ئەمارەتی میر محمدی سۆران دژی هەردولا بوو دەیویست بیروباوەری سەلەفی بڵاو بکاتەوە لە ڕێگای مەلای خەتێ وە، کە پەیوەندی تەواوەی بە زانای پەیەبەرزی ئەو سەردەمە لە”نەجد” هەبوو بەناوی “عەلی ئەفەندی” کە مامۆستای “محمدی کوری عەبدول وەهابە”، هەریەك لەم دەسەڵات و ئیمارەتانە بۆ بیرو باوەڕ و فراوان کردنی قەڵەم ڕەوی خۆیان بوو نەك ناسۆنالیزمی، بیری ناسۆنالیزمی لە سەردەمی ڕوخانی خەلافەتی ئیسلامی سەری دەرهێناو کوردیش وەك تورانی وعەرەبی و فارسی بەشوێن ناسنامەی خۆیدا گەڕا وەك نەتەوە، “ئەمین زەکی بەگ” لەسەرەتای مێژوەکەی خۆیدا بە درێژی باس لەوە دەکات، تەنانەت لە سەردەمی عوسمانلیەکاندا ئەگەر وشەی تورك بەکار بهاتایە وەك جنێو وابوو ماوەی٦٥٠ساڵ خەلافەتی عوسمانلی فەرمانڕەوای کرد کە تورک بوون بنکەی ئاینەکە کە عەرەب هێناویەتی لەناو ئەو دەوڵەت دەسەڵاتەدا هیچ ئەرزشێکی نەبوو، زۆرجار کورد باڵا دەست بووە لە خەلافەت عوسمانلیدا دەسەڵاتی تا سەرۆك وەزیران رۆشتوە واتا سەدری ئەعزەم، کورت پوخت ئەمە رووداوی چاڵدێرانە.
به‌روار: 25/08/2019
بینین: 2205
هیچ داتایه‌ک به‌رده‌ست نیه‌ .
1
په‌ڕه‌یله‌ 0
ژماره‌ی بابه‌ت